پا که داخل زورخانه بگذاری انگار در تاریخ سفر کرده‌ای و به ایران باستان رفته‌ای؛ صدای موسیقی زنگدار، چرخش مداوم مردان با لباس‌های سنتی و هم‌خوانی دسته جمعی آنها حال و هوای عصر پهلوانی را زنده می‌کند. ورزش زورخانه‌ای و فرهنگ پهلوانی بخش جدا ناپذیری از فرهنگ ایرانی است که هنوز در برخی از نقاط ایران به جد از آن حفاظت می‌شود. در حقیقت ورزش زورخانه ای، ورزشی باستانی، نمادی از تمدن، تاریخ و فرهنگ غنی ایران است که پس از ظهور اسلام و عجین شدن فرهنگ ایران با عرفان اسلامی به اوج رسیده و بر پايه اعتقادات شيعه شکل گرفته است. آئين پهلوانی و جوانمردی همراه با نام خدا، ياد اولياءالله و ذكر ائمه اطهار (ع) در مناجات و ذکرهاي مياندار، ورزشکاران و اشعار مرشدان در زورخانه از قداست و ارزش خاصی برخوردار است. كُشتي پهلواني، که ریشه ی کشتیِ امروز در دنیا محسوب می شود، گُلِ ورزش زورخانه‌ای بوده و در آن، يك پهلوان فقط يك قهرمان كُشتي نیست بلكه عهده دار وظايف اجتماعي نیز هست. پهلوان محمود خوارزمی متخلص به «قتالي»، معروف به «پورياي ولي» عارف بزرگ قرن هفتم و غلامرضا تختي ملقب به «جهان‌پهلوان» در تاريخ معاصر، از شاخص ترین و مشهورترین پهلوانان این ورزش به شمار می روند.
فرهنگ مرشدی
زورخانه مکان انجام این ورزش باستانی، بنایی با سقف گنبدی شکل كه زير آن گودِ زورخانه و در كنار گود، سَردَم و در زاویه‌ای رو به قبله، جا سنگي است. زورخانه آدابی دارد که عبارت‌اند از: هرکس که وارد و یا خارج زورخانه می شود، توسط مرشد نسبت به او اداي احترام می‌گردد. اگر این شخص ورزشکار و يا مرشد باشد، بسته به رتبه‌ای كه دارد (رتبه شاملِ سن، سابقه ی فعالیت، میزان توانایی های فنی، صلاحیت های اجتماعی و اقدامات ویژه نظیرِ قهرمانی، مربیگری، داوری و...) حق امتيازش به جا آورده می شود و اگر ورزشكار يا مرشد نباشد، فقط به او خوش‌آمد گفته می شود. البته برخي ميهمانان ويژه نیز كه ورزشكار يا مرشد نباشند بنا به رسم میهمان‌نوازی و ادای تشریفات به امتيازات مختلف نائل می‌آیند. ترتيب ورود يا خروج از درب زورخانه ابتدا سادات، سپس از بيشترين تا پایین‌ترین رتبه، صورت می گیرد. هنگام سخن گفتن میاندار، دعا کردن، خواندن اشعار توسط مرشد یا فرد دیگر و انجام حرکات فردی نباید از درب زورخانه، وارد یا خارج شد.
فلسفه درب‌های کوتاه
درب زورخانه را معمولاً کوتاه می‌سازند؛ به طوری که پهلوانان، مرشدان و غیره هنگام تردد از درب زورخانه به صورت خمیده که درس فروتنی و افتادگی است وارد و یا خارج شوند. مرشد مهم‌ترین و ارجمندترين جايگاه را با نواختنِ ضرب، كلام آهنگين و زدن زنگ جهت ارشاد و هدايت ورزشكاران در قسمتِ سَردَم (جایگاه مرشد) بر عهده دارد. پهلوانان و پیشکسوتان کنار یا زیر سردم می نشینند. گود، جایگاهی مقدس، به مانند میدان جنگ با سطحی پایین‌تر از کف سالن اصلی، به صورت گِرد، چهار، شش و هشت گوش (امروزه هشت‌ضلعی متساوی‌الاضلاع) محل انجام حرکات ورزشی است. تماشاگران نیز دورتادور گود می نشینند. این ورزش به صورت گروهی انجام می‌شود و برای آغاز حرکات ورزشی، میاندارکه باید از حیث معنویات، کِسوت، آشنایی با آداب و توانایی انجام حرکات ورزشی، سرآمد باشد وظیفه ی مدیریت گود، نظارت بر نظم ورزشکاران و انجام درست و موزون حرکات ورزشی را عهده دار است. برداشتن و قرار دادن وسايل ورزش بر سر جاي خود بايد با رعايت احترام انجام شود.
در زورخانه چه خبر است؟
ترتیب حرکات ورزشی بعد از گرم کردن در زورخانه عبارتند از: 1- سنگ: این وسیله در گذشته از جنس سنگ و امروزه از چوب بوده و شامل دو قطعه تخته ی پهن و وزین که یک‌طرف آن صاف و تخت و طرف دیگر منحنی شکل و در وسط هر قطعه یک حفره (جای دست) تعبیه شده است. 2- شِنو: در این حرکت، ورزشکار به سمت زمین رفته و به بالا برمی‌گردد. وسیله شنو رفتن، تخته‌ای چوبی و مربع مستطیل با دو پایه کوتاه در طرفین است. 3- نرمش پشت تخته: حرکات خاصی که با هماهنگیِ ضرب و اشعار مرشد معمولاً پس از پایان شنو رفتن در حالتی که تخته شنو روی زمین قرار دارد و ورزشکار، سر پا ایستاده، آغاز می‌شود. 4- میل بازی: از جذاب‌ترین حرکات ورزش زورخانه‌ای است که به وسیله ی میل که ابزاری مخروطی و بعضاً استوانه ای شکل که در گذشته از آهن و امروزه از چوب ساخته شده، انجام می گیرد. 5- میل‌گیری: به دو حالت کلیِ آرام و تند تقسیم می شود و حرکات مختلف و متنوعی در هر حالت آن اجرا می گردد. 6- پا زدن: حرکات موزون پاها و دست‌ها که انواع مختلفی دارد و در شهرهای مختلف ایران به نام‌ها و شیوه های گوناگونی انجام می‌شود. 7- چرخیدن: چرخیدن ورزشکار حول محور قائم که از پرتحرک‌ترین عملیات ورزش زورخانه‌ای است. 8- پای آخر: مجموعه‌ای از چند نوع پا زدن که پس از چرخیدن برای بازگشت بدن به حالت اولیه انجام می‌شود. 9- دعا: از اصلی‌ترین بخش‌های ورزش زورخانه‌ای که معمولاً پس از پای آخر به آن می پردازند. در آخر کسانی که قصد کَباده زدن (وسیلهای آهنی، شبیه به کمانِ بدون تیر که زه آن را حلقه‌ها و پولک‌های فلزی تشکیل می‌دهند) و کُشتی گرفتن وغیره را داشته باشند در گود مانده و بقیه زورخانه را ترک می کنند و ختم ورزش را میاندار با اجازه خواستن از بزرگان اعلام می شود. يكي از سنّت‌های زیبای رایج در فرهنگ زورخانه «گل‌ریزان» است كه نوعي همياري و همكاري گروهي جهت جمع‌آوری اعانات با هدف کمک به نیازمندان بر شمرده می‌شود.
