رقص خراسانی (چوب ‌بازی)

خطه ی خراسان یکی از مناطق منحصر به فرد ایران است که با توجه به تنوع اقلیمی، محل زندگی اقوام گوناگون است که به رغم تفاوت های نژادی و فرهنگی، به واسطه ی پیوند محکمی از عوامل پایدار با هم متحد بوده و در کنار هم سکونت دارند. موسیقی خراسانی یکی از قدیمی ترین اشکال موسیقی ایرانی است که به‌ صورت آهنگ ها و ملودی های گوناگون در میان مردم شهر و روستاهای منطقه ی خراسان نواخته می شود. مردمان خراسان برای انجام کارهای مختلف نظیر کشاورزی، کاشت گندم، نزول باران و دیگر آداب و رسوم خود دارای رقص ها و موسیقی خاص و متنوع خود هستند که هویت و فرهنگ این کویرنشینان را از دیگر مردمان متمایز می سازد. موسیقی نوین منطقه ی جنوب خراسان که امروزه به خراسان جنوبی تبدیل شده، سابقه ای طولانی دارد و مراسم و آیین فرهنگی رقص محلی خراسان جنوبی در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است. ویژگی موسیقی محلی این خطه در حرکات ریتمیک و نمایشی است که همراه آن به اجرا در می آید. 

در خراسان جنوبی ترانه ‌ها و آوازهای زیبا، حماسی ترین رقص ‌ها، آهنگ ها‌ و موسیقی با ریتم ‌های بسیار متنوع همراه با حرکات موزون خصوصاً در منطقه ی قهستان و بیرجند رواج دارد. ریتم هایی نظیر پنج تایی، سه‌ تایی و دوتایی متداول در این منطقه دارای ویژگی های منحصر به فردی است که در دیگر نقاط ایران مرسوم نیست. قطعات موسیقی ویژه ی رقص های محلی در منطقه ی خراسان جنوبی عبارتند از اصیل، فارفاره، چپ و راست، شیرجه، احواله و سه ضرب. علاوه بر رقص‌ های انفرادی، دو نفره و گروهی، رقص‌ های دیگری نیز در خراسان وجود دارد که به دلیل اینکه رقصندگان در آن‌ ها به چوب‌ بازی می ‌پردازند، در ردیف چوب ‌بازی ‌ها به شمار می ‌آیند. همچنین در برخی روستاها آهنگی خاص نظیر چنشتی، فورکی، سرکاریزی، رکاتی و غیره وجود دارد که شهرت محلی یافته است. آهنگ های ویژه ی چوب بازی نظیر آزاد، کنار به خاک، به خاک، پک پک، دست به خواب، پشت و گندم کاری، بر زیبایی، تحرّک و هیجان این رقص می ‌افزاید.

چوب بازی رقصی گروهی، پیچیده و سخت است که نیاز به مهارت، چالاکی، انعطاف و قدرت بدنی دارد و در واقع یکی از هنرهای وابسته به رقص است که با ویژگی خاص خود در این منطقه اجرا می شود. مراسم رقص چوب یا چوب ‌بازی از رقص‌ های پرتحرک است که بیشتر حالات و اطوار آن، بر جنبه‌ های حماسی، رزمی و شمشیربازی شباهت دارد و در تمامی شهرهای خراسان جنوبی و در بسیاری از مناطق شرق و جنوب شرقی ایران در بین ساکنان خراسان و سیستان با تفاوت هایی مرسوم بوده و اجرا می ‌شود. رایج ترین رقص چوب شکل گروهی آن است که گاهی دو و گاهی تعداد زیادی از افراد با نظم خاصی همراه با ساز محلی که در آغاز آرام بوده و به مرور ریتم تند می گیرد، آن را اجرا می کنند. اجراکنندگان، هر یک دو قطعه چوب کوتاه و مقاوم به دست گرفته و با هر ضرب ساز، دو قدم به جلو و یک قدم به عقب برمی دارند و چوب ها را به شکل ضربدر به هم می کوبند و پس از آن با جهشی ناگهانی و سریع چرخی کامل می زنند. فرد مقابل نیز با تکرار این عمل چوب را به شکل همبُر (متقاطع) به چوپ رقصنده ی مقابل می کوبد و رقص به تدریج سرعت می گیرد. همراهی صدای سازهای محلی دهل، سُرنا، دایره و نی از آغاز تا پایان رقص همراه با صدای برخورد چوب ‌ها و صدای دست و هیاهوی تماشاگران همراه با پوشش و لباس محلی سفید رنگ هیجان و تحرّک بسیاری به این رقص زیبا می دهد.