روستای صخره‌ای حیله‌ور اسکو

روستای صخره‌ای حیله‌ور اسکو در استان آذربایجان شرقی یکی از شگفتی‌های شمال غربی ایران است. این روستا در نزدیکی یکی دیگر از عجایب مشهور این منطقه به نام روستای تاریخی و کله قندی کندوان قرار گرفته است. در دو کیلومتری روستای کندوان روستای دیگری ساخته شده است که از نظر شگفتی ساخت سکونتگاه‌های انسانی و دامی و معماری عجیب و غریب صخره‌ای شباهت زیادی به کندوان دارد. برخی از کارشناسان بر این باورند که ایدۀ ساخت روستای کندوان از سکونت انسان‌ها در دل حفره‌های صخره‌ای روستای حیله‌ور گرفته شده و چه بسا ساکنان اولیۀ کندوان افرادی بودند که پیشتر در حیله ور اسکو می‌ریستند. 

اگر چه علت دقیق کندن زمین و سکونت در دل صخره در شمال غرب ایران و برخی دیگر از مناطق کشور چندان روشن نیست، برخی از کارشناسان بر این عقیده هستند که نام این روستا دربردارندۀ واژۀ حیله به معنای فریب و مکر از ایدۀ اصلی ساخت آن برمی‌خیزد. آن‌طور که گفته می‌شود هدف از ساخت آن مخفی شدن در زمان حملۀ دشمن بوده است. زمانی که دشمنان به روستای کندوان حمله می‌کردند، ساکنان آن به سمت حیله‌ور رفته و در این زاغه‌های صخره‌ای زیبا مستتر می‌شدند. تعداد این خانه‌ها بیش از 200 واحد تخمین زده شده و به شکل غارهای تودرتو و اتاقک‌های مختلف ساخته شده که امنیت ساکنین را تأمین می‌کرد. 

در این شکل از سکونتگاه‌ها انسان و دائم به‌صورت توأمان با هم در یک محل می‌زیستند، تنها محل زیست انسان حدود نیم متر مرتفع‌تر از محل زندگی دام ساخته شده بود و به یک اتاقک نگهبانی شباهت داشت. در این شکل از زیست در اقلیم سرد و کوهستانی شمال غرب ایران، حیوانات نیز می‌توانستند از گرمای داخل منازل استفاده کنند. همچنین، این شیوه بیانگر اشتغال اکثر ساکنین این روستا به کشاورزی و دامداری و در کنار آن هنرهای چون قالیبافی، گلیم‌بافی و ورنی‌بافی است. همچنین، کشف واحدهایی دارای تنور نشان از پخت و پز و یا استفادۀ گرمایشی از آنها دارد. 

برای این شکل از معماری دستکند صخره‌ای در پای کوه کاربری‌های مختلفی از جمله مسکونی، آرامگاهی، نیایشگاهی و دفاعی در نظر گرفته‌اند. برخی از این دستکندها به دست انسان و با ابزارهای ساده ساخته شده است و برخی نیز محصول فعل و انفعالات زمین‌شناختی و آتشفشانی بوده است. روستای کندوان تبریز، میمند کرمان، گوردخمه‌های نقش رستم در استان فارس، نیایشگاه صخره‌ای قیزقاپان در سلیمانیۀ عراق و خندق‌های سنگی ابرکوه با عملکردی دفاعی از جمله نمونه‌های مشابه با روستای حیله ور اسکو هستند. 

تاریخچۀ دقیق روستای حیله‌ور اسکو مشخص نیست و روایت‌ها پیرامون آن بسیار و گهگاه متناقض است. چنان چه برخی سکونت از سدۀ هفتم تا دوازدهم، در دوره‌های ایلخانی و صفوی را برای آن ذکر کرده‌اند و برخی برآنند که روستا در سدۀ هفتم در اثر حمل مغولان خالی از سکنه شده است. در هر رو، وجود قبرستانی در 300 کیلومتری شمال غرب روستا حاکی از مسکونی بودن روستا در دوران اسلامی دارد. 

روستای صخره‌ای دستکند حیله‌ور در شمال شهر اسکو در 44 کیلومتری شهر تبریز و 2 کیلومتری شمال کندوان واقع شده است. مجموعه معماری این دهکده در پای یکی از ارتفاعات شمال غربی مجموعۀ آتشفشانی کوه سهند کنده شده و به دلیل استتار در دل زمین به راحتی قابل رؤیت نیست. همچنین، این روستا در قسمت پایینی دامنه کوه همراستا با شیب زمین قرار گرفته و آب نهرها را در فصل‌های بارندگی به سمت خود جذب می‌کرده است. به همین دلیل زمانی که این روستا کشف شد بسیاری از فضاهای داخل آن در طول سال‌ها با گل و لای و سیلاب پر شده بود که با عملیات سنگ‌چینی و ممانعت از ورود آب، در سال 1384 حدود 55 مورد از این اتاقک‌ها تخلیه و برای بازدید عموم آماده شد. عملیات مرمت و نگهداری این روستای زاغه‌ای همچنان توسط ادارۀ میراث فرهنگی شهرستان ادامه دارد و تخمین زده می‌شود که فضاهای مشابه بسیار دیگری نیز همچنان در دل خاک مدفون باشد. همین امر می‌تواند حیله‌ور را به ظرفیت مناسبی برای گردشگری داخلی و خارجی در سال‌های آتی بدل کند. از این رو، اگر برای دیدن روستای کندوان به تبریز رفتید، از بازدید روستای حیله‌ور در مجاورت آن غفلت نکنید و جالب اینجاست که در این استان روستاهای دستکند شگفت دیگری نیز وجود دارد که شاید نام آنها را کمتر شنیده باشید: روستای سور و حاماملی.