حجت‌الحق، عمر‌بن ابراهیم خیامی نیشابوری معروف به خیام از مفاخر علمی و فرهنگی ایران است. او فیلسوف، ستاره‌شناس، ریاضی‌دان، مخترع، ادیب، فقیه، تاریخ‌دان و جامع دانش‌های روزگار خویش بود؛ و اگرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست اما شهرت جهانی‌اش مرهون رباعیات اوست. فیتر جرالد انگلیسی رباعیات او را به زبان انگلیسی ترجمه کرده که بیشتر مایه‌ی شهرت وی در مغرب زمین شده است.
از شرح‌حال خیام، آگاهی‌های کافی در دست نیست. سال تولد او براساس متون به‌جا مانده سال 439 هجری قمری می‌دانند. کارهای علمی خیام عبارتند از اصلاح گاهنامه‌ی شمسی به امر ملکشاه سلجوقی که به تقویم جلالی معروف است؛ احداث رصدخانه اصفهان؛ اختراع میزان (ترازوی) آبی برای تعیین وزن اجسام مخصوص و تحقیقاتی در ریاضیات. براساس نوشته‌های بیهقی تاریخ‌نویس هم‌عصر خیام اینطور استنباط می‌شود که خیام نه‌تنها زاده و پرورده‌ی نیشابور است، بلکه پدر و اجداد او نیز نیشابوری‌اند.
خیام در فلسفه پیرو ابن‌سینا شمرده می‌شده است؛ وی افزون بر دانش‌های حکمت، فلسفه، ریاضی و نجوم در لغت، فقه و تاریخ استاد بوده است. اوضاع سیاسی اجتماعی زمان خیام بسیار ناگوار و نابسمان بود. حکمرانان آن زمان، که از شناخت درست امور مملکت‌داری بی‌بهره بودند ناگزیر به انتخاب وزیر و سپردن امور اجرایی به او بودند اما همین وزیران نگون‌بخت با ساده‌ترین بهانه‌ها به‌کام مرگ فرستاده می‌شدند در چنین بستر نابسامانی اندیشه‌هایی چون جبرگرایی، تقویت و آزاداندیشی سرکوب می‌شد. در این دوران متاسفانه تمام علوم، از جمله ریاضی، طب، نجوم، موسیقی و.. مورد اعتراض گروه بزرگی از متعصبین بود و هرکس را که به این علوم می‌پرداخت زندیق و ملحد می‌دانستد.
رباعیات خیام گاهی نشان از ناخرسندی و اعتراض دارد. رباعی از اوست " ای صاحب فتوا، ز تو برکارتریم/ با این همه مستی ز تو هشیارتریم؛ تو خون کسان خوری و ما خون رزان/ انصاف بده؛ کدام خونخوارتریم؟ یا در جای دیگری می‌گوید " گر می نخوری، طعنه مزن مستان را/ از دست بنه تو حیله و دستان را؛ تو غره بدان مشو که می می‌نخوری/ صد لقمه خوری که می غلام است آن را. اینطور که پیداست ترانه-های خیام در زمان حیاتش به واسطه‌ی تعصب مردم مخفی بوده است و تنها بین یکدسته از دوستان همرنگ و صمیمی او شهرت داشته است. با کنار گذاشتن رباعیات تکراری 57 رباعی به‌دست می‌آید که تقریبا صحت انتساب آنها به خیام مسلم است. زبان خیام در شعر طبیعی و ساده و از تکلف به‌دور است و در شعر پیرو کسی نیست. وانگهی هدف خیام از سرودن رباعی، شاعری به معنی متعارف نبوده است بلکه به‌واسطه‌ی داشتن ذوق شاعری نکته‌بینی‌های فلسفی خود را در قالب شعر بیان کرده است. خیام بین سال‌های 506-530 هجری قمری وفات یافته است. در سال 1341 شمسی انجمن آثار ملی بنای یادبود این حکیم بزرگ را ساخت که در ساخت آن از اندیشه‌‌ی خیام الهام گرفته شده است.
