لاله های واژگون

لاله واژگون یا لاله نگون‌سار یا سرنگون، یکی از گیاهان بسیار زیبا و منحصربه‌فرد طبیعت زیبای ایران و از جمله گونه‌های گیاهی کمیاب و نادر است. نام علمی لاله واژگون فریتیلاریا (Fritillaria) است و گونه‌های متعددی از آن تا کنون شناخته شده که در نواحی معتدل شمالی نیمکره شمالی توزیع شده است. اما تعداد اندکی از این گونه‌ها نیز بومی قبرس، جنوب ترکیه و ایران است. این گیاه حدود یک متر ارتفاع دارد و گونه زرد روشن آن که به لاله زاگرسی موسوم است، بین 50 تا 80 سانتی‌متر رشد می‌کند. 

کشور ایران در میان تمامی رویشگاه‌های لاله واژگونک از اهمیت خاصی برخوردار است؛ چرا که بیشترین تنوع ژنتیکی لاله‌‌های واژگون در دنیا را دارد. تا کنون بیش از 160 گونه از گیاه لاله واژگون شناسایی شده است که 18 گونه از آن در زیستگاه‌های طبیعی خود ایران مشاهده شده است. گونه imperiallis به دلیل زیبایی و توزیع بیشتر در مناطق مختلف ایران، از اهمیت بالاتری در کشورمان برخوردار است. این گونه به‌صورت گسترده‌ای در مناطق شمالی، شرقی، غربی، جنوب غربی و مرکزی، خاصه در ارتفاعات بالاتر از 2000 متر رشته کوه زاگرس رویش دارد. 

 در ایران لاله واژگون مشخصه منطقه زاگرس با اقلیم خشک معتدل است و در مناطق محدودی از کشور به‌صورت وحشی می‌روید. این گل تحت تأثیر دمای هوا در اوایل فصل بهار در نواحی شمالی زاگرش شروع به شکوفایی می‌کند و در مناطق جنوبی در اواسط تابستان گل می‌دهد. عمر گل لاله واژگون بسیار کوتاه است و از اوایل اردیبهشت که گلدهی آن آغاز می‌شود، تنها تا پایان فصل بارش می‌توانیم شاهد گل‌های زیبای این گونه گیاهی باشیم. بوته‌های این گونه در منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ از اوایل اردیبهشت تا اواخر خردادماه، در دو رویشگاه تنگ دالاب و دامنه کوه مانشت، رشد می‌کند. منطقه حفاظت‌شده مانشت در ایلام یکی از رویشگاه‌های طبیعی این گونه گیاهی باارزش است. 

لاله واژگون گیاهی زیبا و بی‌نظیر است که علاوه بر ارزش‌های ادبی و زیبایی‌شناختی به‌عنوان گیاه دارویی نیز استفاده می‌شود. در واقع، اندام زیرزمینی بسیاری از گونه‌های لاله واژگون از دیرباز برای درمان سرفه و به‌عنوان داروی خلط‌آور در کشورهایی چون ژاپن، چین، و ترکیه استفاده می‌شد. پیاز این گیاه به‌ شکل یک غده متورم، گوشتی و سرشار از نشاسته و مواد دارویی است. گفته می‌شود از 35 گونه لاله واژگون حدود 140 ترکیب دارویی و درمانی ساخته شده است. 

به دلیل فرم ویژه و نیز رفتارهای طبیعی این گیاه شگفت‌انگیز از دیرباز هم به عنصری برای عشقبازی‌های شاعرانه تبدیل شده، هم در آثار هنری کاربرد فراوان یافته و هم در اسطوره‌ها جایگاهی درخور یافته است. از جمله محل کاربرد این نقشمایه می‌توان به سرستون‌های ساسانی، و در طاق‌بستان در مجاورت نقش پادشاه، اشاره کرد. اسطوره‌های ایرانی برآنند که لاله از مشاهده ماجرای سیاووش  سر به زیر افکند و نگون‌ساز شد تا بر بی‌گناهی سیاوش به‌آرامی اشک بریزد. این اشک‌ها در واقع شیره بی‌رنگی است که درون لاله قرار دارد و و گاهی به پایین سرازیر می‌شود. 

با توجه به عواملی که در حال حاضر بقای گونه گیاهی لاله واژگون را با خطراتی مواجه می‌کند، نیاز به سیاست‌گذاری‌های سازمان حفاظت محیط زیست برای حفاظت از این منبع طبیعی شدیداً حس می‌شود. از جمله این عوامل می‌توان به توزیع محدود و متراکم رویشگاه‌ها، در کنار چرای دام، تخریب مراتع، فقدان قوانین حفاظتی، طغیان آفات، جاده‌سازی، بوته‌کنی، برداشت گل و پیاز، قاچاق گل و عرضه به بازار اشاره کرد. 

از جمله مهم‌ترین رویشگاه‌های لاله واژگون در ایران می‌توان به دشت لاله‌های واژگون کوهرنگ در استان چهارمحل و بختیاری، گلستان کوه در نزدیکی خوانسار در استان اصفهان، دشت لاله ملایر در همدان، دشت لاله افوس در شهرستان بوئین و میان‌دشت در استان اصفهان، دشت لاله مشکان واقع در شهرستان نیریز، دشت لاله الیگودرز در لرستان، دشت لاله خمین در استان مرکزی، دشت لاله دربید در فربیدِ اصفهان، دشت لاله سپیدان در استان اصفهان، دشت لاله فریدون‌شهر در اصفهان، گرمه در خراسان شمالی، و گلپایگان در اصفهان اشاره کرد. دشت‌های لاله در فصل بهار یکی از جاذبه‌های طبیعی مناطق مختلف ایران به شمار می‌آید که با توجه به عمر کوتاه این گل نباید این فرصت را برای بازدید و تماشای آن از دست داد.