کاروانسرای دیر گچین

«کاروانسرای دیر گچین» در 80 کیلومتری شمال شرقی قم قرار دارد و به نام «مادر کاروانسراهای ایران» نیز شناخته می­شود. این یادگار ایران باستان بر سر «راه ابریشم» و نیز «راه تاریخی ری به قم» ساخته شده و امروزه در میانه­ «پارک ملی کویر» قرار دارد. نام این کاروانسرا در شمار آثار ملی ایران جای دارد.

سازه­ کارونسرای دیر گچین که به شاهنشاهی ساسانیان می­رسد، در دوران­های سلجوقی، صفوی و قاجار نیز بازسازی شده است. این کاروانسرای در تاریخ ­نگاری­ های ایرانی به نام ­هایی چون «اردشیر»، «دیر الجص» و «دیر کاج» نیز یاد شده است. در این میان، نام ادرشیر و ساسانیان در کنار هم، گمانه ­زنی پیرامون ساخت کاروانسرای دیر گچین را بیش از هر گزینه­ دیگر به اردشیر باباکان شاهنشاه ساسانی می­رساند.

ناگفته نماند که سازه­ های تاریخی دیگری همچون «قلعه‌ سنگی محمدآباد کاج» و «قلعه گلی» نیز در نزدیکی دیر گچین ساخته شده است.

کاروانسرای دیر گچین یک سازه­ چهار تاقی است که گستره­ آن به نزدیک ۱۲ هزار هکتار می­رسد. بخش­ های گوناگونی که در این کاروانسرا گنجانده شده است، که از آن میان می­توان به دروازه، 4 برج در چهار گوشه با تاق ضربی و 2 نیم­برج در دو سوی دروازه، مسجد 300 متری، 2 میرانسرا، آسیاب سنگی، حمام با سربینه و گرمخانه و خزینه، درگاه، 2 هشتی، ایوان، 4 ستون بنیادین، شبستان، بیش از 40 اتاق و حجره، شترخوان، اقامتگاه، پلکان­ های درونی و بیرونی به پشت بام و 2 چاه اشاره کرد.

بیرون کاروانسرای دیر گچین نیز سازه­هایی همچون آتشکده ­ای چهارگوش و گوشه‌دار در سمت غرب با دیوارهایی به درازای 6 متر، دژ، کوره‌ی آجرپزی، 2 آب انبار و گورستانی نیز ساخته شده است که با افزودن آن‎ها به خود کاروانسرا، گستره­ این کاروانسرای باستانی تا ۱۹ هزار هکتار نیز خواهد رسید.

در پیرامون این کاروانسرا دیواری چهارگوش به بلندایی بیش از ۵ متر، با پهنای 1 متر در درازای ۸۰ متر قرار گرفته است. این دیوار در بخش­ هایی کنگره ­دار است. در ساخت این سازه از خشت ­هایی با چینش زیگزاگی بهره برده شده است. آجرهای ساسانی ریزه­کاری­ های شگرفی دارند، چنان که در بازسازی دوران سلجوقی نیز از همین خشت­ های باستانی بهره برده شده است.

پس از درگاه نخست، هشتی است و هشتی به میان‎سرا راه دارد. در این میانسرا مسجد و حمام و آسیاب و میانسرای پشتی و بخش­ های دیگر جای داده شده است. پیرامون این سازه­ چهارتاقی، ۳۶ اتاق چهارگوش در یک طبقه در چهار سو دیده می‎شود که هر کدام تنها یک درگاه دارد. اتاق­ها و حجره­ها که بالاتر از تراز میانسرا قرار دارند، دارای ایوان، تاقچه‌هایی با تورفتگی و قوس­کشی، اجاق و سقف «چهار ترک» هستند.

در بخش شمال شرقی کاروانسرای دیر گچین، شاه­نشین جای گرفته است. در این بخش میانسرایِ پشتی با 8 پهلو ساخته شده و اتاق­هایی نیز دارد که هر یک با 3 در به بیرون راه دارند. بخش شمال خاوری بخشی ویژه بوده است که در دروان قاجار در پیوندگاه دو شترخوان خاوری و شمالی ساخته شده است.