عمارتی که از دور شبیه به کلاه سیلیندری یا فرنگی است برگ‌های مهمی از تاریخ گیلان را از عهد قاجار تا امروز ورق زده است؛ عمارتی که زمانی محل استراحت و شکار حکم‌فرمایی فرمانداران شهر بوده، بعد از آن بر اساس روایتی به وصیت خود مالک تبدیل به پارک عمومی شده و امروز هم مکانی برای آموزش هنرهای سنتی است. رواقی با ستون‌های چوبی که دورتا دور عمارت را در بر گرفته ابهت بنا را دو چندان کرده است به قدری که در شان صادق خان اکبر محتشم الملک ملقب به سردار معتمد بنیانگذار بنا باشد. همچنین رودخانه گوهر رود ماری شکل، از جنوب عمارت کلاه فرنگی و باغ عبور کرده و زیبایی بنا را چند برابر می‌کند.
کلاه فرنگی زیر ذره بین
کلاه فرنگی عمارتی است که از دوره قاجار به جا مانده و در ضلع جنوبی باغ محتشم واقع شده است. باغ محتشم و عمارت کلاه فرنگی در زمان محمد صادق خان اکبر سردار محتشم ملقب به سردار معتمد، از مالکان و حکام گیلان، در دوره مشروطیت و در سال 1327 هجری قمری ساخته شد. باغ محتشم و عمارت کلاه فرنگی یا همان پارک شهر رشت قدیمی ترین پارک رشت محسوب می‌شود. این بنای چوبی حدود 200 سال است که رطوبت 95 درصدی و برف‌های سنگین و زلزله‌ها دوام آئرده و هنوز استوار مانده است و این یکی دیگر از رازهای معماری آن زمان است. همچنین دقت در خیابان بندی و رعایت فاصله نهال‌ها ، محوطه سازی و بهره‌گیری از روش علمی احداث باغ‌های عمومی، یکی از زیباترین و بزرگ‌ترین باغ‌های ایران را رقم زده است. مساحت اولیه باغ محتشم، بالغ بر 157 هزار و 400 مترمربع بوده است و این باغ حدود ۱۸۶۴ اصله درخت پلاک‌کوبی شده دارد. متاسفانه قسمت‌هایی از مساحت باغ یعنی بیش از حدود 150 هزار مترمربع به احداث بنای ناهمگون استانداری سابق و به همین میزان به تاسیسات شهربازی و ساختمان‌های بعضی از سازمان‌ها اختصاص یافت که موجب شد بخش عمده‌ای از درختان قدیمی باغ قطع شود. این عمارت حالتی هشت ضلعی داشته و طبقه اول و دوم آن از بیرون به وضوح پیداست؛ ایوان‌های بسیار زیبا با ستون‌های چوبی از دور شما را به تماشا وامی‌دارند. در قسمت بالایی عمارت اتاقی هشت گوش قرار دارد که از هر طرف آن پنجره‌ای مشرف به باغ تعبیه شده است. این عمارت به صورتی ساخته شده است که چهار طبقه بوده، اما وقتی از بیرون به آن بنگرید سه طبقه نمایان است که طبقات اول و دوم هر کدام دو اتاق دارند. در طبقات اول و دوم، ۱۸ ستون چوبی کار گذاری شده که بام و بالکن طبقه دوم را روی خود استوار می‌کند و محور اتاق‌های طبقه دوم شکل غلام گردشی است. ستون‌های چوبی دورتادور طبقات را گرفته و بالکن یک متری که تماما به باغ محتشم اشراف دارد حتما در گذشته مکانی برای نظارت مالکان بر باغ و فضای اطراف آن بوده است. بلند ترین اتاق این مجموعه هشت گوشه دارد که هر هشت طرف آن نورگیرهایی برای بازتاب نور در ساعات مختلف روز دارد.همچنین دور تا دور ساختمان در طبقه اول به صورت ایوان و در طبقه دوم به صورت بالکنی چوبی است، که 68 ستون بالکن بام ساختمان را مهار کرده، دامنه ساختمان از سر شیرهایی چوبی ساخته شده که به صورت دو پوش است که برای جلوگیری از ریزش برف و باران به داخل ساختمان طول آن را بلند گرفته اند. البته گفتنی است هنگام بارش برف زیبایی بنای کلاه فرنگی چند برابر شده و برف این بنا را بسیار شگفت انگیز می‌کند.
فسلفه نامگذاری بنا
علت انتخاب نام کلاه فرنگی بر روی این بنا، شباهت فراوانی است که طبقه فوقانی این بنا به کلاه سیلیندری (فرنگی) داشته است. علی اکبر دهخدا درباره عمارت‌های کلاه فرنگی اینگونه می‌نویسد: «کلاه فرنگی؛ عمارتی است در میان عرصه، باگنبدی مخروط مانند و اتاقکی مسقف که در وسط باغ‌ها و کاخ‌ها ساخته شده و برای استراحت از آنها بهره گرفته می‌شود.»
سرگذشت بنا؛ از مکانی برای آرامش تا نمایشگاهی برای بدلیجات
هدف از ساخت این عمارت مجلل برای استراحت کوتاه مدت حاکمان وقت بوده که در آن زمان، محیط بسیار کم تردد و خلوتی از شهر را شامل می‌شده، ولی به مرور زمان و افزایش جمعیت رشت شلوغ تر شد تا اینکه امروز دیگر خبری از آن آسایش خیال انگیز فرمانروایان پیدا نخواهید کرد. در سال ۱۳۷۴ این عمارت به مدیریت میراث فرهنگی گیلان واگذار شد و امروزه از آن به عنوان مرکز آموزش هنرهای دستی استفاده می‌شود. وضعیت فعلی باغ و عمارت هم چندان تعریفی ندارد. وارد باغ محتشم که می‌شوی چند باغچه کوچک دو طرف مسیر اصلی قرار دارد که یک درخت نخل بزرگ در کنار عمارت خودنمایی می‌کند. اطراف ساختمان چند آلاچیق گذاشته شده که قدمت آنها از چند سال تجاوز نمی‌کند. دور تا دور عمارت داربست‌هایی با چادرهای بازاری بنا شده که قرار بوده نمایشگاه‌هایی برای نمایش صنایع دستی رشت باشد، اما به محلی برای فروش اجناس ارزان قیمت دو تا سه هزار تومانی تبدیل شده است.
در حالیکه هدف اولیه نمایشگاه بازتاب فرهنگ و ارائه صنایع دستی گیلان بوده اما متاسفانه تاکنون در کمتر چادری شاهد این موضوع بوده‌ایم و اجناس عرضه شده در چادر‌ها عموما بدلیجات و ادویه جات است که صد متر آن سو تر در مغازه‌های کوچک و بزرگ رشت نیز به راحتی در دسترس است.
اگر از معماری کلاه فرنگی خوشتان آمده است بهتر است بدانید که عمارت کلاه فرنگی در بسیاری از استان های کشور مانند کلاه فرنگی شاه طهماسب در استان قزوین، کلاه فرنگی بیرجند در استان خراسان جنوبی، کلاه فرنگی سورمق در استان فارس، کلاه فرنگی وکیل شیراز و کلاه فرنگی اراک در استان مرکزی نیز وجود دارد. لازم به ذکر است که عمارت کلاه فرنگی یکی از آثار ملی است و در دفتر ثبت جهانی شهر تاریخی ماسوله ثبت شده است.
