ترمه بافی

ترمه بافی یکی از دست بافته های بسیار ظریف و محبوب ایران است که با دستگاه چهاروردی نساجی سنتی بافته می شود. می توان با اطمینان گفت که بافت ترمه از اوایل دوره صفویه در ایران رواج داشته و در دوران حکومت شاه عباس صفوی به اوج شهرت و شکوفایی دست یافته و به یکی از صنایع دستی صادراتی ایران بدل گشته است؛ درباره تاریخچه و خاستگاه این هنر زیبا پژوهشگران به یک نظر واحد دست نیافتند؛ بعضی بر این باورند که پیدایش ترمه در ایران بوده و بعد به کشمیر راه یافته است و بعضی دیگر کشمیر را زادگاه این هنر می دانند.

 هم اینک یزد و کرمان از مراکز مهم تولید ترمه است. شیوه بافت ترمه دستی در گذشته دو نفره بود؛ به این صورت که بافنده ایی در پایین دستگاه نساجی قرار می گرفت و شماره ها را می-گفت و شخصی به نام "گوشواره کش" که در بالای دستگاه نساجی مستقر می شد گوشواره را می کشید و نخ های مخصوص را انتخاب می کرد و سپس بافنده پایین دستگاه "ماکو" را می انداخت، نخ پود را رد می کرد و عمل بافت را انجام می داد. در واقع برای بافتِ تنها یک متر ترمه روزها وقت و صبر خرج می شده است.

 امروزه عمده تولید بافت ترمه به صورت صنعتی و نیمه صنعتی انجام می شود. نمونه ایی از دستگاه سنتی ترمه بافی در زندان اسکندر شهر یزد برای بازدید علاقه مندان قرار گرفته است. الیاف مورد استفاده در ترمه، ابریشم و پشم مرغوب با الیاف بلند است.

تهیه پشم مناسب شستشو با قابلیت رنگرزی و تابیدن آن اهمیت زیادی دارد. رنگرزی با استفاده از گیاهان و مواد معدنی طبیعی صورت می گیرد. رنگ های مورد مصرف و گیاهانی که رنگ ها را در ترمه می سازند عبارتند از: رنگ عنابی: برگ چای، پوست بلوط و برگ سماق؛ رنگ قرمز: حنا و روناس؛ رنگ سبز: اسپرک؛ رنگ نارنجی: روناس؛ رنگ مشکی: کنده درخت بقم؛ رنگ زرد: برگ توت و زردچوبه و رنگ آبی از گل زعفران تهیه می شود؛ طرح های ترمه عبارتند از: بته جقه، بته خرقه، شاخ گوزنی، امیری، راه راه(محرمات)، بته سروی و بته بادامی. همچنین، از انواع ترمه می توان به شال چارقدی، شال راه راه، شال کشمیری، شال اتابکی، شال بندی، شال محرمات، شال زمردی، شال کرمان، شال امیری، شال یزدی، شال کمربندی، و شال رضوی اشاره کرد. از موارد مصرف این بافته نفیس می توان به کاربرد آن در طراحی لباس، دکوراسیون داخلی و بسته بندی اشاره کرد. همچنین، برای تولید محصولاتی مانند کیف،کفش، بند ساعت، عینک و غیره از این پارچه زیبا استفاده می شود.

ترمه دوزی

منظور از این دوخت دوختن طرح های زینتی بر روی پارچه ترمه با استفاده از سرمه، منجوق و مروارید است. ترمه-دوزی بنا به گفته شاردن در دوره صفویه از رواج کافی برخوردار بوده است. از این دوخت برای تزیینِ البسه پرده، بقچه سوزنی، تابلوهای تزیینی، پیش بخاری و غیره استفاده می کردند.

با توجه به آثار باقی مانده از دوران افشار، زند و قاجار چنین بر می آید که این نوع دوخت در آن دوران از رواج کامل برخوردار بوده است. در اصطلاح عامیانه، هنر ترمه دوزی را با هنر سرمه دوزی یکسان می دانند؛ البته این درست است که در هنر ترمه دوزی از سرمه نیز استفاده می شود و بین نقوش و شیوه های اجرای کار مشابهاتی نیز دیده می شود، اما سرمه دوزی هنری است بسیار کهن که قدمت آن را به دوران اشکانیان و حتی پیش تر از آن نسبت می دهند. در واقع سرمه نوعی مفتول فلزی تو خالی از جنس نقره و گاه با روکش طلا بوده است که امروزه با مواد فلزی دیگر تهیه می شود. مواد و ابزار مورد نیاز ترمه دوزی شامل پارچه ترمه، سرمه اصفهان (الماسی یا طلایی)، نخ پنبه، پیله و پشم شیشه یا پنبه است. از انواع دوخت هایی که در آن به کار می رود می توان از ساقه دوزی، دوخت مورب و دوخت ساتن موازی نام برد.

دوخت ترمه به این صورت است که نخست طرح را روی کاغذ کشیده و به وسیله سوزن، سوراخ سوراخ می کنیم، پس از نقش پردازی در صورتی که بخواهیم دوخت حالت برجسته پیدا کند از پشم شیشه یا پنبه استفاده و روی طرح را برجسته می کنیم، سپس روی برجستگی ها را با استفاده از سرمه اصفهانی یا الماسی می دوزیم، گاهی ممکن است ترمه دوزی را با منجوق دوزی نیز تلفیق کنند.

 از نقوشی که در ترمه دوزی استفاده می شود می توان از انواع بته جقه ها، گل و بوته ها، گل و مرغ، گل های حاشیه ای، گل های گلدانی، شجری، مجالس شکارگاهی و غیره نام برد. این نوع دوخت اغلب در کرمان، اصفهان، کاشان، یزد، تهران، استان هرمزگان و چهار محال بختیاری رایج است.