فردوس

شهر فردوس مرکز شهرستان فردوس، واقع در شمال غرب استان خراسان جنوبی، در 58 درجه و 10دقیقه طول و 34 درجه عرض جغرافیایی و ارتفاع 1275 متر از سطح دریا در فاصله 200 کیلومتری بیرجند قراردارد. شهر فردوس از شمال با شهر بجستان، از جنوب با شهر آیسک، از شرق با شهر اسلامیه و از غرب با شهر بشرویه همسایه می‌باشد. شهر فردوس در زلزله یازدهم شهریور سال1347 به شدت ویران گردید و جز تعداد معدودی آثار و ابنیه تاریخی با ارزش، خاطره‌ای از آن باقی‌‌نماند.

نشانه‌های استقرار در سمت جنوب تپه خنچه شهر فردوس حکایت از سابقه‌ای چهار هزار ساله یعنی، دوران مفرغ دارد. همچنین از محوطه‌ سرتخت باغستان نیز به عنوان سایتی نوسنگی می‌توان نام برد. 

شهر تاریخی تون از جمله شهرهای اوایل دوره اسلامی در سرزمین خراسان بزرگ محسوب می‌شده است که از بافت شهری برخوردار و دارای کهندژ، شارستان و حصار و بارو بوده است. مساجد جامع و کوشک از جمله قدیمیترین آثار شهر تون هستند. مسجد کوشک با داشتن طاق‌های گهواره ای عظیم و نیم ستون‌هایی که به زیر دیوارهای مرمت شده سال‌های بعد رفته، با مساجد صدر اسلام مانند تاریخانه دامغان قابل مقایسه است. این بنای خشتی که در خود کتیبه‌ای از سال 554 هـ. ش را جای داده قدیمیترین کتیبه تاریخی باقیمانده در شهر تاریخی تون را داراست. اولین کتاب تاریخی که در آن نام تون آمده (اشکال العالم) جیهانی است که متعلق به سده چهارم هجری است که تون را از جمله شهرهای واقع در ولایت قهستان ذکر می‌کند. مقدسی در کتاب احسن التقاسیم در مورد تون می‌گوید: «آباد و پرجمعیت است. مردم جولاهه(بافنده) و پشم کار هستند. دانشمندان بزرگ نیز دارد. دژی دارد جامعش درمیان است. از کاریز که در جامع ظاهر می‌شود مردم شهر می‌آشامند. »؛ همچنین ناصرخسرو (444 هـ. ق) در سفرنامه خود اینگونه به توصیف تون پرداخته است: «شهر تون شهری بزرگ بوده است. اما در آن وقت که من دیدم اغلب خراب بود. آب روان و کاریز دارد. بر جانب شرق باغ‌های بسیار بود و حصاری محکم داشتند. گفتند در این شهر چهارصد کارگاه بوده است که زیلو بافتندی و در شهر درخت پسته بسیار بود. »

آنچه مسلم است، تون از همان اوایل اسلام از شهرهای مهم منطقه بوده و جایگاه اقتصادی و اجتماعی خاصی داشته است. در سال 1308 خورشیدی با تصویب هیأت دولت وقت از تون به فردوس تغییر نام می دهد. شهر تـون (فردوس) در زلزله سال 1347 خورشیدی به شدت ویران گردید و جز تعداد معدودی آثار و ابنیه تاریخی با ارزش و خاطره ای از آن چیزی دیگر باقی نماند.