جلفا با کوچه پس‌کوچه‌های سنگ‌فرش، بافت زیبای معماری و عطر قهوه در فضا، مارا به دنیای ارامنه می‌کشاند؛ این محله از معدود محله‌ها با قدمت چندصدساله است که همچنان پر جنب و جوش و پابرجاست. از خصوصیات جلفا، اماکن به‌جامانده‌ی تاریخی شهر اصفهان همانند کلیساها، منازل و بازارچه‌های آن است که با فرهنگ ارامنه درآمیخته وهمگی دارای خصوصیات ویژه‌ای هستند که ازطریق این ویژگی‌های منحصربه فرد می‌توان به نحوه نگریستن و فرهنگ و هنر آن زمان پی‌برد. این محله در دوره صفوی احداث شده، زمانی که ارامنه بعد از کوچ بزرگ یعنی در سال ۱۶۰۵ به دستور شاه عباس دوم به اصفهان آورده شدند. آنها از بدو ورود، شروع به ساخت محل زندگی‌شان کردند و در وهلهٔ اول کلیساها را بنا کردند که اولین آنها کلیسای وانک بود. کلیسای وانک با گنبد عظيم، ديوارهای رفيع و طاق‌های بلند و آهنگ ناقوسش ما را به داخل می‌خواند. حیاط فراخ و تقسیم بندی فضای خارجی این مجموعه شما را به تفکر وامی‌‍دارد.
زیباترین کلیسای جلفا
این کلیسا به لحاظ بنا و تزئینات خاص آن شهره است. نقاشی‌های زیبای دیوارهای داخل بنا که بارنگ روغنی اجرا شده، اتفاقی است در هنر نقاشی که تنها مختص به زمانه خودش است؛ این نوع نقاشی در همانجا با تأثیر و تأثراتی آغاز می‌شود و پایان می‌یابد. ما تنها می‌توانیم ادامه این نوع نقاشی را در آثار نوآورانه دیگر سبک‌ها ببینیم. هنری که از زادگاه خود جدا می‌شود و در جغرافیای دیگر تبدیل به سنتزی از تقابل‌ها و تضارب‌ها می‌شود. کلیسای وانک از نظر طلاكاري سقف و سطح داخل گنبد و نقاشی‌های تاريخی، زيباترين كليسای جلفای اصفهان است. تمام دیوار و سقف این کلیسا با به تصویر کشیدن روایات کتاب مقدس مانند سرگذشت مسیح و دیگر پیامبران پوشیده شده است. در تزئین این بنا دو نوع روش به کارگرفته شده که یکی روش کلیسایی ارامنه در تصویرسازی و دیگری روش ایرانی و اصفهانی است؛ این بنا همزمان با نقاشي رنگ و روغن و آب طلا به سبك ايرانی و تصاويری از زندگي حضرت مسيح (ع) متاثر از نقاشی ايتاليایی، تزئين شده است. این خصیصه در مورد بنای کلیسا هم قابل تعمیم است که گنبدهای مخروطی و گنبدی، توام با هم در ترکیبی زیبا و عجیب خودنمایی می‌کنند. گنبدهای کليسا بدون تزئينات کاشي‌کاری است و با آجر ساده پوشانده شده‌اند. در هنر ایران بارها رخ داده که هنرمندان در جنگ‌‌ها کوچ داده می‌شدند تا برای پایتخت فاتحان جدید کار کنند اما این مردمان دوست‌داشتنی چه داشتند که شاه عباس علاوه بر جنگ در سرزمین آنها در مقابل عثمانیان، خود را موظف به حفاظت از آنان کرد؟ این را می‌توان در تاثیراتی که این قوم نوع‌دوست بر شهر اصفهان به لحاظ اقتصادی و فرهنگی و صنعتی و غیره داشتند یافت.
قسمت‌های مختلف كليسا
نماز خانه اصلی کليسا که به شکل متوازی الاضلاع است و به دو قسمت چهارگوش تقسیم شده که قسمت اول شبستان بنا و قسمت دوم زير گنبد خانه، محل اجرای مراسم و سرودهای مذهبی است. ازاره‌های ديوارهای نمازخانه، پوشیده ازکاشی‌های خشتی چند رنگ است. در قسمت‌های بالای ازاره تصاويری الهام گرفته از کتب مقدس را می‌بینیم که تمام فضای گنبد را تزئين کرده است؛ دور تا دور گنبد داستان خلقت آدم و حوا به‌وسيله نقاشان ارمنی ترسيم شده‌است؛همچنین بر محراب بسيار زيبای کليسا هم تصاويری ازجمله شمایل حضرت مسيح (ع) نقاشی شده است.
از کوچکترین انجیل دنیا تا اولین چاپخانه ایران
کليسای وانک دارای موزه و کتابخانه هم هست. موزه کليسا در سال 1905 ميلادی ساخته شده است. در این مکان از انجیل‌های زیبایی نگهداری می‌شود که یکی از آن انجیل‌ها کوچکترین انجیل دنیا است وکه به هفت زبان نوشته شده و هفت گرم وزن دارد. از جمله مجموعه‌های نفیس این موزه فرامینی است که در طول تاریخ صفویه به بعد سلاطین و حکام ایران درباره ارامنه صادر کرده اند؛ دیگراشيائی که در سالن‌های موزه در معرض تماشای بازديد کنندگان گذاشته شده‌اند می‌توان به آثار نقاشان اروپائی اهداء شده به کلیسا و همینطور تعدادی کتب خطی نفيس اشاره کرد.
شاید برایتان جالب باشد که اولین چاپخانهٔ ایران و خاورمیانه در این مکان تأسیس شد. در سال 1636چاپخانه‌ای به کوشش و ابتکار پيشوای ارامنه آن زمان، خاچاطور کساراتسی( مجسمه این شخصیت بیرون کلیسا، زیبایی دوچندانی به دورنمای کلیسا می‌بخشد) در کلیسای وانک دایر شد، این شخص ماشین چاپ و حروف چاپ را خود شخصا ساخت و نخستين کتابی که به وسيله آن به چاپ رسيد، زبورداوود بود که تصوير اين کتاب در موزه کليسا در معرض بازديد عموم است.
در زمان کوچ بزرگ، ارامنه همه چیز خود را جا گذاشتند و به ایران آمدند ولی تنها چیزی که نتوانستند از آن چشم پوشی کنند کتاب‌‌هایشان بود، آنها با زحمت فراوان کتاب‌های زیادی را با خود به ایران (اصفهان) آوردند این کتاب‌ها تنها ثروتی بود که همیشه برای ارامنه باارزش بود و هست. کتابخانه کلیسای وانک در قسمت غربی محوطه کلیسا روبروی نمازخانه واقع است و با بیست و پنج هزارجلد کتاب، يکی از بهترين منابع مورد استفاده محققين و پژوهشگران ارمنی و ساير اديان محسوب می‌شود. شایان ذکر است تمام این کتاب ها کتاب‌های خطی هستند که روی پوست نوشته شده اند.
ساختمان سه طبقه برج ساعت در بالای درورودی دیر قرار گرفته است؛ در طبقه دوم آن ساعت بزرگی به وزن سیصد کیلوگرم نصب شده است که صدای ناقوس آن در هر ساعت تا دوردست‌ها شنیده می شود. برج ناقوس به سبك ايرانی ساخته شده است. در گوشه‌ای از اين حياط و روبروی برج ناقوس، ستون بلندی از سنگ يادبود چند ميليون نفر ارمنی ساخته شده که در سال 1915 ميلادی قتل عام شده‌اند. همچنین در صحن حياط کليسا چند تن از ارامنه مشهور از جمله چند اسقف اعظم و نمايندگان سياسی کشورهای اروپايی که در اصفهان در گذشته‌اند به خاک سپرده شده‌اند.
در دیر آمناپرگیچ ساختمانی ساخته شده که در حال حاضر نیز برپاست و خدمتگزاران مردم در این مکان به کارهای جامعه ارمنی در جلفا رسیدگی می کنند. در گذشته کارهای اداری و قضایی ارامنه جلفا نیز در کلیسای وانک صورت می گرفته، از تنظیم قباله ازدواج تا تعمیر و ثبت فوت و تولد و امور قضایی مثل شکایات و رسیدگی به آن؛ این امر در حال حاضر ادامه دارد و ارامنه جلفا برای کارهای خود به این محل رفت و آمد می‌کنند. پیش از اینها امور ارامنه بعضی از کشورها مثل هند نیز در این دیر حل و فصل می‌‌شده ولی در حال حاضر فقط به امور ارامنه جنوب ایران رسیدگی می کنند. این مکان در جنوبی‌‌ترین قسمت دیر واقع شده است و سال ساخت آن به زمان سلطنت ناصرالدین شاه باز می گردد. در قسمت شرقی دیر روبروی موزه محل اسکان اسقف و یا خلیفه وقت در دو طبقه ساخته شده که در طبقه اول وسائل و مایحتاج دیر در آن نگهداری می شود و طبقهٔ دوم محل سکونت اسقف است.
