در کشور ما بناهای خشتی زیادی وجود دارد که به‌خاطر عمر طولانی و طراحی جالب توجه‌شان معروفند که بدون شک مشهورترین آنها ارگ بم است. اما تعدادی از این بناها کمتر بین گردشگران شناخته شده‌اند. یکی از آنها قلعه ایرج است که در استان تهران و نزدیک ورامین قرار دارد.
قلعه ایرج معروف به قلعه گَبری یکی از بزرگ‌ترین بناهای خشتی ایران و دنیاست که کاربری نظامی داشته است. این قلعه در پیشوای ورامین واقع شده است. از میدان راه‌آهن تهران تا قلعه ایرج ۵۳ کیلومتر فاصله است. برای رسیدن به آن کافی است وارد بزرگراه آوینی شوید. بعد از میدان معلم، بزرگراه تهران به ورامین شروع می‌شود. دقت کنید که باید از خروجی کمربند جنوبی قرچک از اتوبان خارج شوید. میدان حضرت ولی عصر را پشت سر می‌گذارید. سپس خودتان را به خیابان علیرضا فتوحی شعار می‌رسانید. قلعه ایرج در همین خیابان قرار گرفته است.
کارشناسان قدمت قلعه ایرج را که محلی‌ها به آن قلعه گبری می‌گویند، حدود ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح برآورد می‌کنند. هرچند که تاریخ دقیق ساخت آن مشخص نیست.
بعضی از کارشناسان می‌گویند در دوره‌ی ساسانی دژ ایرج بازسازی شده و مورداستفاده قرار گرفته است، برخی دیگر به این نتیجه رسیده‌اند که این برج در دوره‌ی ساسانی ساخته شده و تا آخر عمر ساسانیان کاربرد نظامی داشته است.
به‌نظر می‌رسد اکثریت موافقند عمر قلعه ایرج طولانی‌تر از ساسانیان است. تعدادی از باستان‌شناسان این بنا را همان دژ وارنا می‌دانند که در کتاب اوستا آمده است. باتوجه به این‌که نام فرزند فریدون، ایرج بوده، بعضی نام قلعه را به پسر فریدون نسبت می‌دهند.
دژ گبری در بالاترین محل دشت ورامین ساخته شده تا بتواند دید خوبی نسبت به اطرافش داشته باشد. کارشناسان ابعاد آن را حدود ۱۴۴۰ در ۱۲۸۰ متر اعلام کرده‌اند. این قلعه از خشت و گل ساخته شده و خشت‌های آن حدود ۶۰ در ۲۵ سانتی‌متر هستند.
دژ ایرج چهار دروازه داشته که در حال حاضر دروازه‌ی اصلی پابرجاست. بین برج‌های نگهبانی راهروهایی برای رفت‌وآمد و انتقال تجهیزات جنگی ساخته بودند. به‌نظر می‌رسد ۸۰۰ اتاق شبیه به هم در باروی قلعه وجود داشته است. روی حصار قلعه دو برج دیده می‌شود که احتمالا نقش نگهبانی را داشته‌اند.
اکنون اطراف دژ پر است از زمین‌های زیرکشت کشاورزی. حفاظت و مراقبت خاصی از قلعه ایرج انجام نمی‌شود و مسیر نهایی رسیدن به آن خاکی است. کمتر گردشگری از وجود این قلعه‌ی باشکوه خشتی خبر دارد یا زحمت بازدید از آن را تقبل می‌کند. قلعه ایرج در سال ۱۳۸۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ثبت شده است.
