گوزن زرد ایرانی

گوزن زرد ایرانی Persian Fallow Deer که زیستگاه طبیعی آن جنگل‌های متراکم زاگرس و بیشه‌زارهای خوزستان است، با نام علمی Dama dama mesopotamica  متعلق به خانواده گوزن‌سانان، و راسته زوج سمان است. اگر چه این گونه منحصربه فرد در گذشته از شمال آفریقا تا عراق، ترکیه و ایران پراکندگی داشته، با تخریب و کاهش زیستگاه طبیعی، بروز ناامنی در زیستگاه، شکار غیرمجاز و وجود دیگر عوامل طبیعی و انسانی جمعیت آن در  زیستگاه‌های طبیعی از جمله ایران به شدت کاهش یافته و در فهرست گونه‌های در معرض خطر انقراض قرار گرفت. تا سال 1396 با توجه به برنامه‌های تکثیر جمعیت گوزن، وضعیت این گونه در شرایط مناسبی بود و شاهد افزایش جمعیت آن در تعدادی از مناطق ایران نظیر آذربایجان غربی، مازندران، فارس، ایلام و خوزستان بودیم اما در حال حاضر وضعیت تغییر پیدا کرده و گوزن زیبای ایرانی به‌شدت در خطر انقراض قرار گرفته است. 

گوزن زرد ایرانی از شوکا بزرگتر و از مرال کوچکتر است و وجه تمایز آن از این دو گونه خال‌های سفیدی است که روی قسمت‌های پشت و پهلوی او وجود دارد. گوزن‌های نر شاخ‌های بلند و پهنی دارند که رشد آنها از یک‌سالگی شروع می‌شود. در اواخر فصل زمستان اولین شاخ‌های گوزن می‌افتد و شاخ‌های جدید شروع به رشد کرده و تا رسیدن فصل تابستان تکمیل می‌شود. در تابستان رنگ پشت و پهلوی گوزن زرد مایل به قرمز است و در زمستان موها بلندتر است و به رنگ خاکستری درمی‌آید. جثه گوزن زرد ایرانی نسبت به گوزن زرد اروپایی اندکی بزرگ‌‌تر است و طول سر و تنه‌اش بین 150 تا 200 سانتی‌متر، دم 16 تا 20 سانتی‌متر، ارتفاع 85 تا 110 سانتی‌متر و وزن آن بین 50 تا 130 کیلوگرم است. گوزن زرد ایرانی معمولاً شبگرد است و در اوایل صبح و حوالی غروب بیشتر فعالیت می‌کند. زندگی این گونه به شکل اجتماعی است، به‌شکلی که معمولاً جمعیت ماده‌ها، بچه‌ها و نرهای نابالغ از نرهای مسن جداست. این گوزن در محیط‍‌های طبیعی کاملاً محتاط رفتار می‌کند و نسبت به خطر بسیار هشیار است. با این حال گوزن‌های زرد به راحتی به انسان خو می‌گیرند و به‌صورت نیمه‌اهلی درمی‌آیند. 

از هزاران سال پیش ارتباط روشنی میان بین انسان و گوزن وجود داشته و گونه‌ای که امروزه با نام گوزن زرد ایرانی می‌شناسیم، نقش مهمی در تأمین نیازهای غذایی و اقتصادی جوامع انسانی پس از آخرین یخبندان‌ها و اوایل هولوسن در خاورمیانه و خاور نزدیک، خاصه در شرق مدیترانه در اواخر پلیستوسن داشته است. این گونه جانوری برخی از درختزارها مانند گز، بلوط و پسته را به‌عنوان زیستگاه انتخاب می‌کند. گوزن زرد ایرانی بر پایه داده‌های باستانی و تاریخی از غرب فلات ایران تا کشورهای شرقی مدیترانه، عراق، لبنان و سوریه حضور داشته است. این گونه برای نخستین بار در سال 1875 میلادی گوزن زرد ایرانی نامیده شد و تا سال 1945 میلادی این‌گونه تصور می‌شد که کاملاً منقرض شده است، اما در 1956 یک جمعیت کوچک، حدود 25 رأس گوزن، در جنوب غربی ایران مشاهده شد. 

پس از مشاهده این گونه در ایران برنامه جدی برای زادآوری در اسارت آغاز شد و بدین منظور پس از زنده‌گیری آن را به باغ وحش اپل در آلمان ارسال کردند. سپس، این گوزن به پناهگاه حیات وحش نیمه طبیعی دشت نازی ساری و پس از آن به جزیره اشک در دریاچه ارومیه معرفی شد. افزون بر این، از محل‌های زادآوری به کشورهای عراق، فلسطین، اردن، لبنان، ترکیه و سوریه نیز معرفی شدت.  این برنامه‌های تکثیر تا همین اواخر به افزایش قابل‌توجه جمعیت این حیوان کمک شایانی کرده بود، اما به‌تازگی بروز برخی عوامل تهدید، از جمله خشکی دریاچه ارومیه، خشکی پوشش گیاهی سایت و حضور گوشتخواران سبب کاهش جمعیت گوزن ایرانی در جزیره اشک، وجود آفت مگس میاز در پارک ملی کرخه، و کمبود علوفه و عدم رسیدگی در سایر سایت‌ها به کاهش شدید جمعیت این گونه منجر شد. بر اساس آمار محیط زیست در سال 1399 خورشیدی از 230 رأس گوزن زردی که در سال 1386 سرشماری شده بود، تنها 30 رأس در جزیره اشک باقی مانده و گونه در یک قدمی انقراض قرار گرفته است و وضعیت این گونه از سال 2010 میلادی که «در معرض خطر» طبقه‌بندی شده، هیچ تغییری نکرده است.