منظر فرهنگی اورامانات/هورامانات

منظر فرهنگی هورامانات/ اورامانات در تاریخ پنجم مرداد ماه سال 1400 خورشیدی، مقارن با  25 ژوئن سال 2021 میلادی، در جریان 44مین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو تأیید شد و در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. هورامان یا اورامان گستره‌ای تاریخی-فرهنگی واقع در استان‌های کردستان و کرمانشاه است که از منظر معماری بافتی پلکانی دارد و آداب و رسوم  آن کاملاً خاص این منطقه است. این منظر فرهنگی  بخش‌هایی در شهرستان‌های سروآباد، سنندج و کامیاران در کردستان و شهرهای‌ روانسر، پاوه، جوانرود و ثلاث باباجانی در کرمانشاه را دربرمی‌گیرد. این منطقه همچنین دره‌های ژاوه رود، اورامان تخت و لهون را شامل می‌شود. در واقع، دو بخش اصلی برای این منظر تعریف شده است: دره مرکزی-شرقی (ژاوه‌رود و تخت، در استان کردستان) و دره غربی (لهون در استان کرمانشاه). 

منظر اورامانات/ هورامانات حدود 409 هزار هکتار عرصه و حریم را دربرمی‌گیرد که از این گستره 106 هزار هکتار مربوط به عرصه داست و 303 هزار هکتار حریم محسوب می‌شود. یونسکو دو شاخصه اصلی را برای انتخاب این محوطه تاریخی-طبیعی عنوان کرده است؛ یکی از این معیارها دربرداشتن گواه بی‌نظیری از سنت فرهنگی یا تمدنی که همچنان زنده است و یا پیش از این در منطقه می‌زیسته و اینک از بین رفته است. و معیار دوم مثال برجسته‌ای از سکونتگاه انسانی، استفاده سنتی از زمین یا دریا که از فرهنگ یا فرهنگ‌هایی نمایندگی کند یا نشانگر تعامل بشر با محیطی باشد که تحت تأثیر تغییرات اساسی آسیب‌پذیر شده است. 

از این منظر، منطقه فرهنگی هورامانات/ اورامانات نماد فرهنگ سنتی مردمان هورامی است که یک قبیله کُرد‌ است و از حدود هزاره سوم پیش از میلاد در این منطقه سکونت داشته است. وضعیت سکونت بشر در این دو دره در طول هزاره‌ها با محیط سخت کوهستانی سازگار شده است. معماری و بافت پلکانی با شیب تند، باغبانی روی تختان‌های سنگی خشک، پرورش دام، و کوچ عمودی فصلی از ویژگی‌های متمایز فرهنگ بومی و حیات مردمان کوچ‌نشین هورامی است که در فصول مختلف سال در مناطق پست و مرتفع ساکن می‌شوند. معماری پلکانی منطقه اورامانات به گونه‌ای است که به کل این گستره شکلی هرمی بخشیده است. در این شکل از معماری بام هر خانه حیاط خانه‌ای است که بر فراز آن قرار گرفته است. تعداد بیشتر خانه‌ها در قسمت پایین و قرار گرفتن قلعه باستانی در رأس، فُرم هرمی منطقه را تقویت می‎کند. این شکل پلکانی در منطقه اورامان به دلیل شباهت به روستای ماسوله در شمال ایران، سبب شده که به آن روستای هزارماسوله لقب دهند. حضور بی‌وقفه ایشان در این منظر، که گواه آن تنوع زیستی و اندمیک (بومی) است، با کشف ابزارهای سنگی، پناهگاه‌های غاری و صخره‌ای، خرپشته‌ها، بقایای سکونت دائمی یا موقتی بشر و کارگاه‌ها، گورستان‌ها، راه‌ها، دهکده‌ها، قلعه‌ها و سایر موارد بر انسان امروزی آشکار شده است. سکونت مردم در 12 دهکده‌ای که در این منظر فرهنگی قرار گرفته، شیوه‌های مختلف و راهکارهای پیش‌‌رونده‌ای را نشان می‌دهد که این قوم در طول هزاره‌ها برای حل مسئله کمیابی زمین حاصلخیز در اقلیم کوهستانی‌شان اندیشیده‌اند.  

بر اساس قباله‌های هورامان کشف شده در منطقه، پیشینه سکونت در این منطقه به دوران پیش از تاریخ بازمی‌گردد و نشانه‌هایی از حکومت آشوریان، مادها، هخامنشیان و یونانیان در این منطقه تأیید شده است. به‌ویژه وجود کتیبه‌ای مستند از دوران حکومت آشوریان در این منطقه، گواهی مستدل بر قدمت این منظظر فرهنگی-تاریخی است. کهن‌ترین آثار سکونت انسان در کشفیات روستای هجیج یافت‌ شده و متعلق به دوران پارینه‌سنگی است که بر اساس گزارش‌های باستان‌شناسان از بیش از 40 هزار سال پیش آغاز شده و تا 12هزار سال پیش تداوم یافته است.

جالب است بدانیم که نام این منطقه از دو بخش هورا و مان تشکیل شده است که در آن «هورا» یا اهورا به نام اهورامزدا اشاه دارد. بخش دوم این نام یعنی «مان» در زبان هورامی به معنای خانه است. ترکیب این دو واژه در کنار هم نام منظر فرهنگی اورامانات، معنای خانه اهورامزدا یا خانه خورشید می‌دهد. منظر فرهنگی اورامانات/ هورامانات 26مین اثر جهانی ایران و سومین منظر فرهنگی ایرانی ثبت شده در فهرست میراث یونسکو، پس از منظر فرهنگی بم و منظر فرهنگی میمند کرمان است.