قلعه شیخ مکان (پور اشرف)

142 کیلومتر که از ایلام به سمت پل‌دختر بروید به دره‌شهر می‌رسید، این شهر از لحاظ جمعیتی چهارمین شهر از شهرهای استان ایلام است. در فاصله 6 کیلومتریِ شرق دره‌شهر در دامنه‌های ارتفاعات کبیرکوه در میان دشتی هموار در روستای «شیخ مکان» قلعه‌ای واقع شده است به نام «قلعه پوراشرف» یا «قلعه مکان». بعضی منابع، قدمت اولیه آن‎را به دوره ساسانی نسبت می‌دهند اما تاریخی که در کتیبه این بنا ذکر شده، سال 1335 را نشان می‌دهد. مربوط به اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی که توسط میرصید محمدخان پوراشرف ملقب به اشرف‌العشایر – لقبی که احمدشاه قاجار به او بخشیده بود- ساخته شده است.

این بنای سه طبقه به صورت تقریبا مربع شکل و دارای نقشه تک ایوانی است و 1470 مترمربع مساحت دارد. در سَر درِ ورودی این بنای سه طبقه کتیبه‌ای سنگی قرار دارد درون یک قاب گچی با طاق هلالی که مزین به اشعاری به خط نستعلیق است. در این کتیبه که بیشترین تزئینات را دارد، سال ساخت و نام بانی حک شده است. ورودیِ قلعه در بخش شمالی دارای سه در است؛ دو در آن که اکنون بسته است به اصطبل راه داشته و یک در، محل عبور و مرور مردم بوده است. با گذر از هشتیِ مستطیل‌شکل و طی‌کردن یک دالان به حیاط می‌رسید.

حیاط قلعه سه راه دارد. یک راه به اصطبل ختم می‌شود، راه دیگر به طبقه دوم که محل زندگی خان بوده و راه سوم که به حیاط مرکزی می‌رسد. همه اتاق‌ها با حیاط در ارتباط هستند. در حیاط، حوضی آجری و مربع‌شکل با طرح گُلِ چهار پَر وجود دارد که آب آن از طریق رودخانه شیخ مکان تامین و بعد از ورود به حوض، از زیر دیوار شمالی خارج می‌شد.

بخش اداری و نظامی در طبقه همکف و بخش مسکونی در طبقه دوم شمالی بوده است؛ همان‌جا که خانواده صید محمدخان زندگی می‌کردند. آشپزخانه، اتاق‌هایی که محل اسکان نظامیان بوده و مستراح و اصطبل در ضلع جنوب غربی و بازداشتگاه در زیرزمین قرار داشته است.

در این بنا سکوهای توخالی با سوراخ‌هایی تعبیه شده که محل ذخیر مواد غذایی است. طبقه دوم که محل اسکان خان و خانواده‌اش بوده، قسمت اعیانی بنا است؛ پوشش رنگی دارد، اتاق‌های مستطیل شکل تودرتو از گچ پوشیده شده که دارای سه پنجره با طاق‌های هلالی چوبی است. در امتداد ضلع شمالی بنا اتاق‌هایی بوده که طبق مطالعات اسناد متعلق به دکان‌های شیرینی‌‌پزی، چرم‌سازی، نمد‌مالی و ... است. مصالحی که در این بنا به کار رفته، قلوه سنگ‌های تراشیده و نتراشیده، ملات و گچ است. آجر و گچ بیشتر برای تزئینات بنا به کار رفته است.

آن‌چه که این بنا را شاخص کرده برج‌های چند طبقه دیده‌بانی با کارکرد نظامی است با تیرکش‌هایی که در چهار طرف قلعه وجود دارد. وجود این برج‌ها، اصطبل درون قلعه، چاه آب، زندان یا بازداشتگاه موقت، محل استقرار نظامیان و محل ذخیره غذایی، بیانگر معماری نظامی آن است؛ از طرفی دیگر محل زندگی خانواده خان، وجود حمام در بیرون قلعه، محل کسب و کار در ضلع شمالی از جمله وجوه غیر نظامی ساختار معماری این بنا محسوب می‌شود.

این اثر در تاریخ 17اسفند 1381، به شماره 7976 در ردیف آثار ملی به ثبت رسیده است.