کاروانسرای زین الدین

یزد بر سر یک چهار راه باستانی که شاهراه­‌های فارس به خراسان و ری به کرمان را به هم می­رسانده است، قرار دارد. از يزد به کرمان یک راه نیست، دو راه است. يکي از این راه­ها راهي است که مارکوپولو پی گرفت و از بافق به کرمان رسید. ديگري راهي است که بر سر آن کاروانسراهاي یزد قرار گرفته است. کاروانسراهای «سريزد»، «زين الدين»، «کرمانشاهان» و «شمش».

کاروان­های بسیاری در تاریخ ایران پس از گذشتن از یزد به فهرج می­رسیدند، سپس روستای هرفته و کاروانسرای سریزد و آنگاه کاروانسرای زین الدین پیش چشمشان پدیدار می­شد. میان این کارونسراها کم و بیش 25 کیلومتر راه است.

کاروانسرای زین الدین از معدود کاروانسراهای گرد ایران است که به سبک معماری اصفهان و از دوران صفوی به یادگار مانده است. رباط زین الدین در سده دهم خورشیدی به فرمان شاه عباس و به دستور «زین‌الدین گنجعلی خان ریگ» فرمانروای کرمان و به دست «محمد سلطان یزدی» معمار ساخته شد. این کاروانسرا در 60 کیلومتری یزد به کرمان ایستاده است، و امروز در 40 کیلومتری مهریز و پیرامون شهر انار است. رباط زین الدین در دهه پنجاه در شمار فهرست آثار ملی ایران جای گرفت.

کاروانسرای زین الدین یک سازه آجری سراسر گرد است. در این رباط یک باروی هشت متری 6 برج نیم­گرد و یک دروازه را چنان در خود جای داده است که همه با هم تراز هستند. دروازه کاروانسرا رو به سوی جنوب دارد و بر فرازش سردری بزرگ نهاده شده است.

دروازه به یک هشتی گشوده می­شود، و سپس میانسرایی 12 پهلو است، که حوضی در میانه آن جای دارد. در این میانسرا رواق‌های سکوداری نیز هست که در پایان هر کدام اتاق‌هایی همانند، جای گرفته است. هشتی از دو سوی در شرق و غرب راهروهای بلندی دارد که به آخورها می­رسد.

شاه­نشین در بخش شمالی است و یک سقف بلند با بادگیر و کاربندی و گچ اندود دارد. در شاه­نشین اتاق­هایی 8 پهلو هست. پشت ایوان شاه­نشین نیز دو اتاق هست که گنبد دارند. روی دیوارهای گرد کاروانسرا کنگره‌ها و جان­پناه­ها و تیرکش­ها با برج­های آجری آمیخته است. کاروانسرای زین الدین از یک چشمه سیراب می­شده است که هنوز هم می­جوشد.