حمام گلشن

حمام گلشن لاهيجان كه در محله ميدان، در مقابل مسجد جامع و بقعه چهار پادشاهان قرار دارد، در سال 1239 ه.ق (زمان فتحعلي شاه قاجار) و (حاج علي اكبر حاكم وقت لاهيجان) ساخه شده است در آن زمان، حمام¬هاي داخل خانه در شمال كشور، به ندرت معمول بوده و فقط شاهزادگان، امرا و حاكمان، صاحب منازلي داراي حمام بوده¬اند، البته گرم كردن آب در بعضي از منازل به كمك هيزم و استحمام در يك كنج خلوت آن هم در فصولي كه از نظر آب  و هوا امكان پذير بوده يعني در بهار و تابستان معمول بوده است. حمام عمومي در آن زمان جزء مهمترين نيازهاي يك جامعه بوده است و شهر لاهيجان با توجه به سابقه طولاني¬اش علاوه بر رفع نيازهاي بهداشتي ساكنين خود مي¬بايستي پذيراي افراد روستاهاي اطراف گاهي دو هفته و يا بيشتر به حمام نرفته بودند، مي¬شد. بنا بر ضرورتي كه ذكر شد، گرمابه گلشن لاهيجان در سطح وسيع، عظيم و به طرز زيبا ساخته شده است. اصولاً مردم شمال به مسأله بهداشت و استحمام اهميت خاص مي¬دهند و اين موضوع ريشه در فرهنگ و مذهب آنها دارد از اين¬رو جاي تعجب نيست كه گرمابه در كنار مسجد و مقبره متبركه ساخته شده است، چرا كه در روايات مختلف  اسلامي داريم (نظافت نشانه ايمان است) پس عقايد مذهبي و فرهنگي يك جامعه در شكل گرفتن بافت محلات نقش اساسي دارد. از مسائلي كه مي¬بايست در اينجا به آن اشاره نمود اين است كه معماري بنا بومي نبوده، چرا كه علاوه بر استفاده از پوشش قوسي كه در مقابل رطوبت هوا و بارندگي زياد ضعيف است درپوشش سقف اين گرمابه را آجرنما ساخته¬اند كه با توجه به رطوبت زياد منطقه دوام زيادي ندارد و باعث پوك شدن ملات بندكشي و روييدن گياهان به روي بدنه و درنتيجه متلاشي شدن بنا مي¬شود.

اين گرمابه¬ داراي دو سربينه بوده (حالت اوليه) سربينه اول كه ورودي¬هاي حمام به آن متصل بوده محل استفاده افراد معمولي و طبقه سوم جامعه آن روز لاهيجان و سربينه دوم كه كوچكتر و از نظر ارتباط با هواي آزاد و سرد بيرون در امان بيشتري بوده، مربوط به افراد ثروتمند بوده است در سال 1344 ه.ش به علت ادامه خيابان حافظ جنوبي، بخش مهمي از سربينه بزرگ قديمي از بين رفته و در نتيجه ارتباطات اوليه حمام به هم خورده است. تغييراتي در معماري داخلي گرمابه به خاطر ادامه استفاده از آن به وجود آمده است از جمله تغييرات تبديل نظافتخانه قديمي به سر بنيه بوده است مساله قابل توجه اين است كه تفكيك فضاهاي آلوده و پاكيزه در حالت اوليه گرمابه به خوبي صورت گرفته و هركجا كه اين دو فضا به هم نزديك مي¬شوند عامل واسطه¬اي وجود داشته كه در پالن  تفكيك فضاها مشخص شده است در اينجا لازم است در مورد فضاهاي حمام توضيحات مختصر داده شود.

سربينه بزرگ و كوچك: چنانچه توضيح داديم سربينه حمام از دو واحد تشكيل شده، سربينه به محلي اطلاق مي¬گرديد كه شخص لباس¬هايش را در آن مكان از تن خويش درآورده و در جامدان قرار مي¬داد و سپس به صحن اصلي حمام وارد مي¬شد و در برگشت نيز در اين محل خودش را خشك مي¬كرد و لباس¬هايش را مي¬پوشيد. محل حساب كردن مخارج حمام و جامه¬دار نيز در گوشه¬هاي از سر بنيه بوده است.

محل خشك¬كن جامه حمام: فضايي بوده كه لنگ¬هاي خيس را پس از شستشو (توسط جامه¬داري كه مسئول گرفتن و تحويل لنگ¬ها در حمام بوده) در اين محل كه يكي بخاري هيزمي دائماً در آن روشن بوده خشك مي¬كردند و جهت استفاده مجدد در گوشه¬اي در داخل سربنيه مي¬چيدند.

- مخزن آب سرد كوچك كه محلي جهت جمع¬آوري آب¬ها بوده كه از چاه كشيده مي¬شده است.

- محل شستشو: فضاهايي بوده كه در آن دلاك، مشتري را كيسه مي¬كشيده است.

- مخزن آب سرد كه از آنجا جهت كليه نقاط حمام آب سرد هدايت مي¬شد اين مخزن  مخزن آب داغ داراي يك حوضچه مشترك بر روي سقف گرمابه بودند كه در حال حاضر نيز قرار دارد و از حوضچه مقداري آب به مخزن سرد بزرگ و مقداري جهت داغ شدن به مخزن آب داغ وارد مي¬شده است.

چاه آب حمام: چنانچه قبلاً توضيح داديم، اين گرمابه به خاطر مرطوب بودن، محل بالاتر از سطح زمين ساخته شد و جهت آبرساني از چاه استفاده مي¬كند به اين صورت كه چاه آبي به صورت نيمه عمق حدود 10متر در كنار گرمابه¬زده شده و سپس از چاه، آب به بالاي حمام توسط يك نفر كشيده شده (البته به كمك چرخ چاه) و در داخل يك حوضچه ريخته مي¬شد و از آنجا به مخازن مختلف هدايت مي¬شده است. اين سيستم در پلان سقف حالت فعلي گرمابه مشخص شده است. از نظر روند آبرساني قديم و جديد يكسان بوده فقط قبلاً توسط انسان آب بالا كشيده مي¬شد ولي اكنون به كمك پمپ آب به بالا فرستاده مي¬شد.  

- نظافتخانه؛ لازم به توضيح است كه نظافتخانه فضايي بوده است كه در آن محل موهاي زايد بدن را مي¬زدودند و جهت اين كار ماده لازم را از محل پيش فضاي نظافتخانه برمي¬داشتند و در محل نظافتخانه استعمال مي¬¬كردند و پس از آن اقدام به شستشوي بدن خويش مي¬نمودند.

- صحن گرم: اين صحن كه واسطه صحن اصلي حمام و خزينه بوده است، محلي گرم جهت استراحت و نشستن و گپ زدن بوده است و در صورت لزوم و شلوغ بودن حمام جهت شستشو هم استفاده شده است.

- صحن سرد: اين صحن كه واسطه مخزن آب سرد بزرگ و صحن اصلي است به خاطر همجواري با مخزن آب سرد بزرگ از هواي نسبتاً خنك¬تري برخوردار است و در مورد كساني كه از گرماي زياد حمام حالشان منقلب مي¬شده استفاده مي-شود و اينگونه افراد را جهت استراحت به اين فضا مي¬برند و بعد از يك ربع ساعت كه حالشان بهتر مي¬شد به صحن حمام باز مي¬گشتند. امروزه اين حمام فعال بوده و جهت خواهران و برادران در روزهاي هفته نوبت¬بندي شده و موارد استفاده قرار مي¬گيرد، اين دفتر با توجه به اينكه بناي فوق¬الذكر در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است. برنامه¬هاي مرمت در سال¬¬هاي متوالي پيشنهاد نموده كه با توجه به محدوديت اعتبارات و نامشخص بودن مالك متصرف موفق به مرمت آن نگرديد ولي علي¬الصول جهت سرپا نگهداشتن بنا با هزينه متصرف و نظارت اين دفتر اقدام به پاكسازي بنا از مواد زائد و گياهي و اصلاح بعضي از قوس¬ها كه در حال ريزش بود و مرمت پشت بام كه اندودهاي سيماني آن ترك خورده بود اقدام نمود. خوشبختانه در سال 1361 ه.ش برنامه برنامه مرمتي به شوراي فني سازمان ارائه شد و مورد تصويب قرار گرفته كه با هزينه متصرف و نظارت اين سرپرستي در حال مرمت اساسي و راه¬اندازي مجدد حمام است.