مقبره استرومردخای

همدان را به عنوان پایتخت تاریخ و تمدن ایران می‌شناسند؛ وجود آثار باستانی و تاریخی چون بقایای شهر هگمتانه، شیرِ سنگی، کتیبه‌های گنجنامه، مقبره ابوعلی سینا و بابا طاهر، گنبد علویان و .... باعث شد این شهر در سال 2018 به‌ عنوان پایتخت گردشگری کشورهای آسیایی شناخته شود.
از میدان امام خمینی با کمی قدم زدن وارد خیابان شریعتی می‌شوید، خیابانی قدیمی و اصیل با بناهای تاریخی چون خانه قاجاری، حوزه علمیه و خانه‎هایی با بالکن‎هایی به قدمت پهلوی. مقبره استرومردخای نیز در این خیابان قرار دارد درست روبروی حوزه علمیه زنگنه و داخل کوچه‎ای نه چندان فراخ. این منطقه سال‏ها پیش، منطقه یهودی‌نشین بود و اطراف آرامگاه نیز آرامستان یهودیان بوده است. زمان ناصرالدین شاه قاجار بخشی از قبرستان توسط ملاکی بزرگ تصرف شد که بنا به فرمان ناصرالدین شاه قبرستان به مکانی دیگر منتقل شد و سال‎ها بعد یعنی زمان پهلوی اول بخشی از این آرامستان و محوطه آرامگاه در تعریض جاده از بین رفت.
از در فلزی نه چندان قدیمی و با پیمودن چند پله وارد حیاط بزرگی می‎شوید، این‎جا حیاط مقبره است. ساختمان مقبره با پلان مربعِ آجری و گنبد و در سنگیِ سنگین نمایان می‌شود. در واقع قدیم‎ها قفل این در از داخل بود و هیچ وجود خارجی نداشت، با عبور کلید از سوراخ در، قفل باز و بسته می‌شد. بعدها در سال 1980 طی مرمتی که انجام دادند تغییرات زیادی در بنا انجام شد که تغییر قفل به قفل فلزی یکی از این تغییرات بود.
نما و سبک معماری این بنا به دوره اسلامی ایرانی می‎رسد و دیدن گنبد، این سبک معماری را در ذهن زنده می‎کند. بنا به گفته راهنمای بنا، قدمت قسمت پائین تا بخش گنبد به 2500 سال می‎رسد اما گنبد را در قرن هشتم بر روی ویرانه‌هایی از قرون گذشته ساختند که 700 سال قدمت دارد. برای وارد شدن به فضای مقبره باید خم شد و از  درِ یکپارچه سنگی عبور کرد. بعد از عبور از تالار به یک اتاق تو درتو می‎رسید که دو مقبره در آن وجود دارد. قبر جنوبی مربوط به ملکه خشایارشاه یعنی استر است که صندوقی منبت‌کاری‌شده و قدیمی‌تری نسبت به قبر دیگر دارد.
قبر دیگری که صندوق منبت کاری‎اش به سال 1300 می‎رسد وجنس آن از چوب آبنوس است آرامگاه عموی استر –مُردخای- است. منبت‌کاری آرامگاه مردخای را عنایت الله ابن حضرت قلی تویسرکانی از منبت‎کاران به نام ساخته است. علاوه بر جملات عبری که بر دیوار نزدیک این دو آرامگاه وجود دارد بر صندوق استر این جملات به عبری حک شده است "امر کرد به ساختن این صندوق، بانوی عفیفه صادقه، جمال الدوله یوحرقیا و جمال الدوله یشوعا و یشعل، که هر سه نفر برادر خانم جمال ستام هستند." بر روی مقبره‌ها پارچه‌هایی کشیده شده است که همه نذر یهودیان برای این زیارتگاه است. در اتاقِ کناریِ اتاق مقبره‎ها در دو طرف صندلی چیده شده است با میزهایی در وسط که در واقع محل برگزاری مراسم دعا و ثنا است. 
یهودیان معتقدند که نسب استر و مردخای با 15 واسطه به حضرت یعقوب(ع) می‎رسد از این‏جهت این آرامگاه پس از بیت‎المقدس دومین زیارتگاه یهودیان ایران و جهان است. در کتاب‎هایی چون "استر" و "عهد عتیق" روایت استر و مردخای این‎گونه آمده است: خشایارشاه در جشنی که در شوش برگزار می‎شود از ملکه‎اش «وشتی» می‎خواهد در جشن شرکت کند، ملکه از رفتن به جشن سرباز می‏زند، خشایارشاه وی را طرد کرده و به دنبال ملکه‎ای زیبا می‎گردد. مردخای که یهودی بود و از اورشلیم جلای وطن کرده دخترعمویی داشت به نام هَدَسه که به استر نیز معروف بود. استر را مردخای بزرگ کرد و به دربار برد و به وی عنوان ملکه را داد. مردخای دو توطئه علیه شاه را کشف کرد در نتیجه به شاه نزدیک‎تر شد. این مرد حسادت هامان از نزدیکان خشایارشاه را برانگیخت، همین امر باعث می‎شود هامان دستور قتل عام یهودیان را بدهد، استر متوجه می‎شود و با نفوذی که نزد خشایارشاه داشت از این کار جلوگیری می‎کند و یهودیان را از یک قتل عام بزرگ نجات می‎دهد از آن زمان به بعد یهودیان این روز را که 15 آذرا یعنی اواخر اسفند و اوایل فروردین است را بزرگ می‎دارند و جشن می‎گیرند و سعی می‎کنند در مقبره استر و مردخای جمع شوند.
عده‏ای این روایت را قبول ندارند و معتقدند که استر همان الهه ایشتر و مردخای همان مردوک خدای بابل است و هامان همان هومبان خدای ایلامی که پیوسته با این دو در جنگ یود و این مکان محل پرستش این دو الهه – ایشتر و مردوک- بوده است.