سه گنبدان یک برج یادمانی است که در جنوبشرقی ارومیه، مرکز استان آذربایجان غربی قرار گرفته است. این برج که به گواه کتیبه آجری آن، یادگار قرن ششم هجری قمری است، سرانجام در سال 1852 میلادی توسط «نیکلای خانیکوف»، مردمشناس روس، به همگان معرفی شد. برای دیدن این برج زیبا و منحصربهفرد در شهر ارومیه، باید خود را به «خیابان استاد برزگر» رساند.
اهمیت تاریخی و معماری برج سه گنبدان منجر شد تا این سازه ارزشمند تاریخی در تاریخ ۱۵ آذر ماه سال ۱۳۱۴ خورشیدی، با شماره ثبت ۲۴۲ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت برسد
به عقیده بسیاری از تاریخدانان و کارشناسان معماری اسلامی، پیشتر در محل برج سه گنبدان، آتشکدهای قرار داشته که قدمت آن به دوره حکومت ساسانیان باز میگشت. اما تاکنون سند معتبری که این ادعا را اثبات کند، به دست نیامده است.
اما کتیبه برج اطلاعات معتبری را در اختیار قرار میدهد. علاوه بر زمان دقیق ساخت بنا، بانی ساخت برج هم معرفی شده است. بنا بر نوشته کتیبه، این بنا به دستور یکی از بزرگان دروهز سلجوقی به نام «شیث قاطه المظفری» ساخته شده است. شکل و شمایل برج سه گنبدان با سایر سازههای به جای مانده از قرن ششیم هجری قمری به خصوص نمونههای موجود در شهر مراغه که آنها هم یادگار دوره سلجوقی هستند، بسیار شبیه است.
برج سه گنبدان بر روی سکوی بلند و استوانهای شکلی ساخته شده که قطر آن به حدود پنج متر میرسد. برجی که امروزه به عنوان سه گنبدان میشناسیم 13 متر ارتفاع دارد و از دو طبقه تشکیل شده است. در هر چهار سوی برج، دریچه‌هایی برای ورود نور و همچنین تهویه هوا تعبیه شده است.
نخستین طبقه از برج کاربری سردابهای دارد. این طبقه به وسیله یک پوشش قوسدار از طبقه دوم جدا میشود. طبقه بالای سردابه، «اتاق مقبره» قرار دارد که دری به ارتفاع دو و نیم متر، راه ورود به آن به شمار میآید. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که برج سه گنبدان ویژگی مقبره هم داشته است.
خوشبختانه بخشهای اصلی بنا از جمله پوشش گنبد، کتیبهها و دیوارهای آجری آن سالم و دست نخورده باقی مانده است. به خصوص تزئینات سر در ورودی مقبره که در نوع خود کم‌نظیر می‌باشد و با مصالحی از جمله سنگ و گچ و همچنین نقوشی مرکب از المانهای هندسی و کتیبههایی به خط کوفی بنایی تزئین شده است.
ناگفته نماند که بخش پایینی بنا از جنس سنگهای خاکستری رنگی ساخته شده که تا ارتفاع بیش از شش متر ادامه یافته است. اما مصالح استفاده شده از این بخش به بالا، شامل آجرهای چهارگوش است.