«نقش رستم» مجموعهای از یادگارهای باستانی است که در روستای «زنگی‌آباد» از توابع شهرستان «مرودشت» استان «فارس» قرار دارد. این میراث کهن و باستانی در نزدیکی تخت جمشید، یادگارهایی از دوران های پادشاهی عیلام همچون دیوارنگاره شاه و شهبانو و نیز دیوارنگاره هایی از شاهنشاهان هخامنشی و ساسانی را در خود دارد.
نام دیگر نقش رستم «سه‌گنبدان» بوده که نام کوهی در همان نزدیکی است. از جمله نامهای دیگر این محوطه باستانی میتوان به «کوه حاجی‌آباد»، «کوه استخر» و «کوه نِفِشت» یا «دوگنبدان» اشاره کرد که در گزارش های تاریخ نویسان باستانی از آنها یاد شده است. این جایگاه تاریخی در نیمه نخست سده بیستم به دست باستانشناسانی چون «هرتسفلد» و «اشمیت» کاوش شد.
«کعبه زرتشت» یا «بُن خانَک» سازهی سنگی چهارگوشی است با گستره کم و بیش 5 متر درازا و 5 متر پهنا و 12 متر بلندا که با پلکانی با 30 پله ساخته شده است. بن خانک به دوران شاهنشاهی هخامنشی باز میگردد و گمانه زنی های گوناگونی پیرامون کاربرد این ساختمان تا امروز انجام شده است. کعبه زرتشت دیوارنوشته ایی به سه خط پهلوی اشکانی، پهلوی ساسانی و یونانی از شاهنشاه شاپور یکم ساسانی و موبدان موبد ساسانی، «کرتیر» دارد.
آرامگاه داریوش بزرگ شاهنشاه هخامنشی، دخمه ای کنده شده در سنگ کوه در نمایی چلیپایی با چهار ستون گاوسر است. درگاه با راهرویی به 3 اتاق و هر یک با 3 گور میرسد. بر بالای درگاه، داریوش بزرگ با کمانی در دست بر اورنگ پادشاهی ایستاده که همراهانی نیز در کنارش هستند. تخت داریوش را بیست و هشت تن به نشان بیست و هشت ساتراپی هخامنشی بر دست دارند.
در کنار شاهنشاه بزرگ آتشدان شاهی است با نماد «فروَهر» در بالا. روبروی شاه خورشید در حال طلوع کردن است. دو دیوارنوشته به خط فارسی باستان، عیلامی و اکدی بر این آرامگاه نوشته شده است: «خدای بزرگی است اهورامزدا که شادی را برای مردم آفریده است؛ به یاری اهورا مزدا من دوست و خواهان راستی هستم و دشمن ناراستی... آنچه راست است آرزوی من است»، «منم داریوش شاه، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورهای بسیار... شاه این سرزمین پهناور...».
سه آرامگاه دیگر در از شاهنشاهان هخامنشی در نقش رستم قرار دارند؛ آرامگاههای «خشایارشا»، «اردشیر یکم» و «داریوش دوم» که هر سه همانند و در کنار آرامگاه داریوش بزرگ ایستادهاند.
هفت دیوارنگاره از شاهنشاهان ساسانی نیز در دامنه ی کوه بر سنگ نگاشته شده است. نخستین دیوارنگاره از اردشیر بابکان است، با 50 متر پهنا و 4 متر بلندا، که برجستگی این نکاره تا 15 سانتیمتر میرسد. شاه بنیانگذار ساسانیان سوار بر اسبی است که تاج شاهنشاهی را از موبدان موبد میگیرد. دست چپ شاه به نماز بر اهورامزدا قرار گرفته شده است و تاج شاهانه نواری بلند دارد. بر سینه اسب شاهنشاه در این دیوارنگاره دیوارنوشتی هست «این سوار خدایگان شاهنشاه ایران از چهر خدایان پسر بابک».
در سوی راست تاجگذار اردشیر، دیوارنگاره شاهنشاه بهرام دوم با هشت تن از یاران نگارش شده است. دستان شاه بر دسته ی شمشیر آرام گرفتهاند و دو بال از دو سوی تاج قرار دارند.
زیر آرامگاه داریوش دوم هخامنشی، دیوارنگاره ی سوم با نزدیک به 9 متر پهنا ساخته شده است. در این نگاره پیروزی بهرام دوم شاهنشاه ساسانی در نبرد با یکی از دشمنان نشان داده شده است. دشمن سرنگون شده، نیزهاش شکسته و یکی از یاران نیز پشت سر شاه در تاخت است.
دیوارنگاره نبرد هرمز دوم شاهنشاه ساسانی زیر آرامگاه اردشیر یکم هخامنشی است.
پنجمین تصویر هم دیوارنگاره ویژه ای از پیروزی شاهنشاه شاپور یکم بر والرین امپراتور روم است. در این نما شاهنشاه، با شکوه بسیار بر اسب بزرگی نشسته است و والرین را که زانو زده، میبخشد. پادشاه تاجی گنگره دار دارد و گنبد و گوشوار و نیمه تنه و شلوار پوشیده است.
در ششمین دیوارنگاره، زیر آرامگاه داریوش بزرگ، بهرام پنجم شاهنشاه ساسانی که «بهرام گور» نیز خوانده میشود، در کار نبرد و با نیزهای در دست نمایانده شده است.
هفتمین دیوارنگاره نیز آیین تاج گذاری نرسی است که تاج یا آویز را از آناهیتا ایزدبانوی آب ها میگیرد. شاهنشاه ساسانی که نیمتنه تنگی بر تن، گردنبند مرواریدی بر گردن و موهایی افشان بر شانه دارد.
