شاهنامه ی بایسنقری

شاهنامه ی بایسنقری یکی از آثار تاریخی ایران است که در سال 2007 میلادی در فهرست برنامه ی حافظه ی تاریخی یونسکو به ثبت رسیده است. حافظه ی جهانی یونسکو برنامه‌ای است که در سال 1992 از سوی کمیته مشورتی بین‌المللی پیشنهاد شد و مدیرکل یونسکو آن را تأیید کرد. هدف از این طرح حفظ میراث مستند و سهولت دسترسی به آنها و نیز ممانعت از داد و ستد غیرقانونی، تاراج، پراکندگی و نابودی این میراث ارزشمند است. مهم‌ترین معیارهای گزینش این آثار اهمیت جهانی و نیز ارزش برجسته در سطح بین‌المللی است. 
شاهنامه اثرگذارترین شاهکار منظوم پارسی است که در قالب شعر حماسی توسط حکیم ابوالقاسم فردوسی سروده شده است. ابوالقاسم منصوربن حسن فردوسی طوسی در سال 941میلادی در شهر طوس متولد و در سال 1020 میلادی، ده سال پس از اتمام سرایش شاهنامه، از دنیا رفت. شاهنامه ی فردوسی در زمانی سروده شد که زبان عربی در ایران بسیار رواج یافته و زبان فارسی در خطر به حاشیه‌رفتن قرار داشت. حکیم فردوسی در طی سی سالِ دشوار با آگاهی از شرایط زمینه‌ای و وقوف بر جایگاه زبان فارسی، از تمامی امکانات غنی بیانی این زبان بهره گرفت و اثری تماماً به زبان فارسی سرود که زبان شیرین فارسی در آن احیا شد و تا به امروز پایدار ماند. 
شاهنامه فردوسی دربردارنده ی حدود 60000 بیت است که تقریباً در سی سال سروده شده است. این اثر شامل اسطوره، افسانه و تاریخ ایران از آغاز تا حملۀ اعراب در سدۀ هفتم میلادی است. شاهنامه در سه بخش اصلی اسطوره‌ای (از پادشاهی کیومرث تا پادشاهی فریدون)، پهلوانی (از قیام کاوه آهنگر تا مرگ رستم) و تاریخی (از پادشاهی بهمن و ظهور اسکندر تا حمله ی اعراب به ایران) تنظیم شده است. این مجموعه اشعار داستان چهار دودمان پیشدادیان، کیانیان، اشکانیان و ساسانیان را ارائه می‌کند. 
در سده‌های بعد شاهنامه به متنی محبوب در دربار شاهان ایرانی بدل شد و یکی از متون اصلی برای تصویرگری و ساخت نسخ خطی تا قرن‌ها پس از آن شاهنامه بود. این اثر بارها در دوره‌های ایلخانی، تیموری و صفوی به شیوه‌های مختلف نگارش و مصور شد و کارگاه‌های کتاب‌آرایی درباری بخش اعظمی از هم و غم خود را به ساخت، تذهیب، نگارگری، و تجلید نسخ شاهنامه اختصاص می‌دادند. همچنین، ساخت نسخ خطی شاهنامه در دیگر تمدن‌ها و کشورهای همجوار از جمله آسیای مرکزی، هند، و عثمانی نیز رواج داشت و نیز این اثر در میان هدایای ارزشمندی بود که در میان پیشکش‌های درباری یافت می‌شد. در این میان، شاهنامه ی بایسنقری نسخۀ شاهکاری از شاهنامه ی فردوسی است که در سال 1430 میلادی به دستور بایسنقر میرزا تیموری، نوۀ تیمور لنگ، ساخته شد. در میان تمامی نسخه‌های شاهنامه تنها شاهنامه ی بایسنقری در گنجینه ی کتابخانه ی کاخ موزۀ گلستان تهران حفظ و تا امروز نگهداری شده است. (برگرفته از سایت یونسکو) نسخه ی کنونی را امیرنظام گروسی به کاخ گلستان اهدا کرده است. 
شاهنامه ی بایسنقری جوهره ی ارزش‌های ادبی و زیبایی‌شناسی حاکمان نخبه در دوران رنسانس تیموری است که در سدۀ 15م بر آسیای مرکزی و غربی تسلط داشتند. این اثر یکی از مفاخر هنر نگارگری ایرانی است که در اندازۀ 256 در 384 میلیمتر با قطر 75 میلیمتر ساخته شده است. متن این کتاب برای دربار بایسنغرمیرزا (837-802هـ.ق.) به دست جعفر باینسغری، با خط نستعلیق، به نگارش درآمده است. تصاویر کتاب در قالب مکتب هرات و دارای 22 مجلس و در مجموع 690 صفحه است. بررسی تصاویر این نسخه نشان می‌دهد که شاهنامۀ بایسنغری را سه تن از نقاشان این دوره به نام‌های مولانا علی، مولانا قیام‌الدین (یا قوام‌الدین) و مولانا خلیل (یا امیرخلیل) نقاشی کرده‌اند. از جمله مهم‌ترین نگاره‌های این شاهنامه می‌توان به مجلس «ملاقات فردوسی با شعرا»، «پادشاهی جمشید»، «ملاقات اردشیر و گلنار»، «مجلس کیکاووس»، «ملاقات رستم و اسفندیار»، «دیدار زال و رودابه» که کوچکترین و ظریف‌ترین مجلس شاهنامۀ بایسنقری است، و «کشته شدن سیاوش» اشاره کرد. (مهدی حسینی، ارزش‌های جاویدان شاهنامه ی بایسنقری)