اشکذر شهری تاریخی است که قدمت آن به پیش از اسلام می‌رسد. در متون تاریخی مانند «تاریخ جدید یزد» آنرا به اشکانیان نسبت میدهند. "در زمان اشکانیان اشک بن زال که از ملوکالطوایف بود، اشکذر را او بساخت." بعد از اسلام نیز نامش در کتابهایی چون «وقفنامه ربع رشیدی» فضلالله همدانی و «وقفنامه جامعالخیرات» سید رکنالدین آمده است.
علاوه بر آن باستان‌شناسان محوطهای کشف کردند در نزدیکی شهر اشکذر امروزی به نام « محوطه توده» هر چند جز چند دیوار و چینه چیزی از آن باقی نمانده اما محققان بر این باورند که محل زندگی مردم از سدههای میانی اسلام تا دوره صفویه بوده است، در کنار این شواهد، آثاری چون آسیاب آبی، قلعه تاریخی، مسجد حاجی رجبعلی، آب انبار میرزا ابوالهادی، موزه مردمشناسی و مجموعه وزیر حجت آباد گواه دیگری از قدیمی بودنِ این شهر است. از میان این آثار، آسیاب آبی از اهمیت بیشتر برخوردار است. اینکه در دل کویر آسیاب آبی که با آب قنات کار کند و پر از تزئینات زیبا باشد مسلما معروف و مشهورتر از بناهای دیگر میشود.
حدود بیست کیلومتر که از یزد دور می‌شویم به شهرستان اشکذر میرسیم، شهری که یک طرفش یزد و تفت و طرف دیگرش اردکان و میبد است. در «محله توده» در نزدیکی حسینیه سفید، آسیابی قرار داردکه یکی از بزرگ‌ترین آسیاب‌های آبی در ایران است و روزگاری یگانه آسیابی بوده که مردم میبد تا اشکذر برای آرد کردن غلاتشان از آن استفاده میکردند. این آسیاب را خانِ منطقه به نام «علینقیخان» به سال 1214 هجری قمری ساخت که با آب قنات همت آباد که در هشت کیلومتری اشکذر بود کار میکرد.
این آسیاب در سال 1377 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید اما از زمانی که آب قنات خشک شد این آسیاب نیز کارکردش را از دست داد و مدتی متروکه ماند و در سال 1393 توسط اداره میراث فرهنگی و گردشگری اشکذر مرمت و بازسازی شد.
تمام متعلقات این آسیاب در زیرزمین و عمق هفت و به عبارتی چهارده متری قرار دارد. آن‌چه که در روی زمین دیده میشود درِ چوبی با طاقی آجری و نورگیرهای تعبیه شده در سقف است. از یک راه شیبدار به در چوبی با طاقی آجری می‌رسید، از در که وارد شدید این راه تبدیل به دالانی شیبدار میشود با طول 56 متر و عرض 10/4متر. از این مسیر طولانی می‌توان به صحن آسیاب می‌رسید که هشت ضلعی است و چهار ضلع آن بزرگتر از چهار ضلع دیگر است. در اضلاع کوچک، اتاقی یک متری تعبیه شده که در اتاق ضلع جنوبی دستگاه آسیاب قرار دارد که از یک تنوره قیفی شکل (سروته) دو سنگ زیرین و رویین تشکیل شده است. وقتی آب در این تنوره پر میشود از مجرای باریکی که در پایین تنوره قرارد دارد آب با شدت زیادی به پرهها برخورد کرده و باعث چرخش محور آسیا میشود و محور آسیا که به سنگ بالایی متصل است به حرکت در میآید و غلات را به آرامی آرد می‌کند. بالای هر ضلع صحنِ آسیاب گنبدی ساخته شده که سقف هشت ضلعی آسیاب را تشکیل میدهد. در هر ضلع این سقف نورگیری است برای تهویه هوا و بودن نور کافی در زیر زمین تا آسیابان بتواند به راحتی به کارش برسد.
علاوه بر این دستگاه عریض و طویل که در عمق زمین قرار دارد و تمامش از آجر ساخته شده است، دستانی هنرمند و پرتوان بودند که با هنرمندی تمام در عمق هفت متری مقرنسهایی به وجود آوردند با اشکال هندسی که چشم هر بینندهای را به خود جذب می‌کند، اشکالی زیبا و بدیع که دیدنش به چندین و چند بار هم میارزد. همین ویژگی‌های منحصر به فرد این آسیاب آبی است که هر ساله بازدیدکنندگان زیادی را به خود جذب می‌کند.
