هنر ساختن و نواختن کمانچه

کمانچه یکی از سازهای اصیل وکهن ایران است که تاریخچه ی طولانی دارد. از قر­ن­ های اولیه ی هجری نام آن در برخی اشعار و متون آمده است. نخستین نشانه ی تاریخی کمانچه مربوط به کتاب موسیقی­ الکبیر اثر ابونصر­فارابی در سده ی چهارم­ هجری است. او در این کتاب از کمانچه با نام عربی آن رباب یاد می­کند. عده­ ای بر این باورند که کمانچه تکامل یافته ی ساز رباب است.

در اشعار برخی مانند مسعود­ سعد در قرن هشتم هجری نام این ساز ذکر شده است و در نقاشی ­های تالار چهل­ستون اصفهان (دوره ی صفویه) نوازنده ی کمانچه مشاهده می­ شود در دوره ی صفویه این ساز یکی از معتبرترین سازهای ایرانی به شمار می­ رفته است. کمانچه از خانواده ی سازهای زهی-آرشه ­ای است. جنس قسمت­ های مختلف آن پوست، استخوان و فلز است، که از سه قسمت کاسه، دسته و پایه تشکیل شده است؛ کاسه یا شکم این ساز تولید کننده و مخزن صدا است. کمانچه ابتدا سه سیم داشته و از دوره ی قاجار سیم چهارم به تقلید از ویولن به آن اضافه شده است.

کاسه ی کمانچه را در گذشته با صدف و خاتم ­کاری تزیین می­کردند چوب کاسه را معمولا از چوب گردو و افرا می­ ساختند و امروزه بیشتر از چوب توت استفاده می­شود روی کاسه را پوست می­کشند و خرک و سیم­ ها روی آن نصب می­ شود. کمان یا آرشه از چوب باریکی ساخته می­ شود که به دو سر آن تارهایی از موی اسب متصل است. کمانچه در حالت نشسته نواخته می­شود نوازنده ی ساز آن را به شکل عمودی در دست چپ می­ گیرد و با دست راست آرشه را به شکل افقی بر روی سیم­ ها می­کشد.

در دوره ی مظفر­الدین شاه قاجار نواختن ویولن در ایران رواج یافت و سبب شد که اکثر نوازندگان، کمانچه را کنار گذاشتند و به نواختن ویولن روی ­آوردند؛ و برای مدتی نسبتا طولانی ساز کمانچه مهجور واقع شد تا اینکه در سال 1332 با تلاش­ها و تعالیم علی ­اصغر بهاری و پخش شدن تکنوازی کمانچه برای نخستین بار توسط ایشان از رادیوی ملی سبب ­سازِ علاقه ­مندی روزافزون مردم به کمانچه و آموزش و مطرح شدن این ساز شد. امروزه کمتر گروه موسیقی سنتی را می­توان یافت که در آن نوای کمانچه به گوش نرسد. از شاخص ترین نوازندگان کمانچه ایران میتوان از علی ­اصغر بهاری، کیهان کلهر، رحمت الله بدیعی، مجتبی میرزاده و اردشیر کامکار نام برد. به سال 1396 شمسی هنر ساختن و نواختن کمانچه در فهرست میراث معنوی یونسکو ثبت شد.