خانه مرتاض
یزدقدمتش بر می‌گردد به اواخر دوره قاجار، یعنی حدود 150 سالِ قبل. بانی‌اش حاج علی شیرازی بوده است؛ نوادگان وی لقب اعلائی، میرروحی و مرتاض را برای خود انتخاب کردند و در نهایت این خانه در اختیار یکی از نوادگان او به نام عزیزاله مرتاض قرار گرفت و به خانه مرتاض معروف شد.
خانه مرتاض مانند اکثر خانه‌های قدیمی و تاریخی اندرونی دارد و بیرونی. حیاط اندرونی که حیاط اصلی است دو تا سه برابر حیاط بیرونی مساحت دارد، این دو حیاط دو در ورودی جداگانه دارند اما در عین حال به هم مرتبط هستند.
بعد از گذشتن از کوچه‌ای که مختص این خانه است به سردر این بنا می‌رسیم، بعد از سردر، هشتی و دالان به حیاطی بزرگ با حوض مستطیل شکل بلند و باغچه‌هایِ سبزِ قرینه می‌رسیم. همین حوض‌های پُر آب و باغچه‌های سرسبز فضا را چنان خنک می‌کنند که می‌توانید بدون کولر و پنکه گرمای کویری را تاب بیاورید. همیشه همین بوده است، ذات خانه‌های کویری همین است.
دورتادور حیاط را غیر از ضلع جنوبی آن، ساختمان‌های دو طبقه گرفته است با تزئینات پُرکار و اُرُسی‌های چوبی و پنج‌دری‌ها و سه‌دری‌هایِ رو به حیاط. این ترکیب از آن بالا نمای فوق‌العاده زیبایی را برای هر بیننده‌ای به نمایش می‌گذارد، یک حس کدخدایی به آدم دست می‌دهد وقتی آن بالا به تماشای خانه و مردمش می‌نشیند.
از میان این ساختمان‌ها، تالاری بلند که در راس حیاط نشسته با ارتفاع زیادش که بر همه حیاط و نماها احاطه دارد، بیشتر خودنمایی می‌کند که برای دیدنش سر به آسمان می‌سایی. خنکای این تالار از بادگیری است که بالای سرش خدایی می‌کند، یک بادگیر چهارطرفه یزدی. این تالار فراخ هیچ مقرنس‌کاری ندارد اما قاب‌ها و تقسیمات زیبایی دارد که با دیدنش مکث می‌کنی و نوش نگاهت می‌کنی این‌همه قدمت و زیبایی را.
می‌توان از درگاه یا همان سردر با یک راهرو کوتاه به ضلع جنوبی بنا رسید و وارد حیاط بیرونی شد این همان حیاط کوچک‌تر است که تنها نمای شاخص آن اتاق پنج‌دری است، هر چند که در ضلع جنوب غربی آن تالاری نیز وجود دارد اما به پای تالار بزرگ حیاط درونی نمی‌رسد.
این خانه بزرگ و زیبا در سال 1374 از طرف خانواده مرتاض به دانشگده هنر و معماری دانشگاه یزد اهدا شد و در تاریخ 11 مرداد 1377 به ثبت آثار ملی رسید.
خانه مرتاض همراه با خانه‌های تاریخی چون خانه رسولیان، خانه علیین، خانه شفیع پور، خانه نیک‌بین و خانه شمسایی مرمت و بازسازی و تبدیل به دانشگده هنر و معماری یزد شده است که علاوه بر دانشجویانی که در آن مشغول به تحصیل هستند هر ساله میزبان دانشجویان، اساتید و معماران زیادی از ایران و خارج از ایران است.
نشانی: یزد خیابان ایرانشهر (خیابان رجایی) کوچه گلچینان -به طرف لرد باجوردی و کوچه مرتاضیون