کل و بز ایرانی

کل و بز ایرانی با نام دیگر پازن یا بز وحشی یکی از پستانداران ایران که جثه آن بسیار بزگتر از بز اهلی است. این حیوان در رده‌بندی پستانداران زیر مجموعه نام کلی Chirrcus قرار می‌گیرد. کل و بز می‌تواند دو زیرگونه داشته باشد؛ زیرگونه نخست با نام Capra aegagrus در بیشتر مناطق غیر از غیر از جنوب شرق مشاهده شده است. و زیرگونه دوم Capra blythi خاص مناطق جنوب شرقی است. 

کل و بز ایرانی 120 تا 160 سانتی‌متر طول دارد، دم او 15 تا 20 سانتی‌متر است، ارتفاع بدن 70 تا 100 سانتی‌متر و وزنش حدود 25 تا 120 کیلوگرم است. نرهای این گونه شاخ بلند و داسی شکل دارند که گره‌های روی آن هر یک نماینده یک سال از عمر حیوان است. طول شاخ کل نر تا 152 سانتی‌متر نیز می‌رسد. ماده‌ها شاخ باریک‌تر و کوتاه‌تر دارند. بدن تنومند و ماهیچه‌ای به رنگ خاکستری مایل به قهوه‌ای یا زرد خصصیه ظاهری کل‌های ماده است. نرها تیره‌تر هستند. پوشش بدن جیوان در زمستان روشن‌تر است.

کل ایرانی بیشتر در روز و به‌ندرت در شب به چرا می‌رود. او حیوانی گیاه‌خوار و نشخوارکننده با حس بویایی، شنوایی و بینایی بسیار قوی است. کل‌ها زندگی اجتماعی دارند که در آن ماده‌ها و جوان‌ها در گله‌های جدا زندگی می‌کنند. کل‌های بسیار پیر گاهی از گله جدا می‌شوند و صخره‌های صعب‌العبور اقامت می‌کنند. به این کل‌های پیر کل خوس گفته می‌شود. کل و بز ایرانی بسیار به مناطق سخت و صعب‌العبور وابسته است، به شکلی که هیچ جانور دیگری قادر به تعقیب و گریز آنها در این مناطق نیست.

انتخاب نام پازن برای این گونه دو روایت مختلف دارد؛ برخی برآنند که چون بهترین فصل شکار این حیوان پاییز است به آنها پاییز زن گفته می‌شده است. اما دیگران می‌گویند کل هنگام احساس خطر پاهایش را به زمین می‌کوبد به همین دلیل به او پازن می‌گویند. 

 کل ایرانی در پاییز جفت‌گیری می‌کند. در این فصل گله‌های نر و ماده با هم خلوط می‌شوند. در فصل جفت‌گیری کل‌ها به بوته‌هایی نظیر گون شاخ می‌زنند. در این فصل از غدد موجود در زیر دم آنها بوی مخصوصی ترشح می‌شود. برای جفت‌گیری نرهای کل به سختی با هم می‌جنگند  و آنها که قوی‌ترند بین پنج تا 15 ماده را از آن خود می‌کنند. طول مدت بارداری پازن‌ها 150 تا 160 روز است، آنها حداکثر سه بچه به دنیا می‌آورند. 

غذای کل و بز ایرانی علوفه، بوته‌ها و سرشاخه‌های درختان است. آنها حوالی صبح و اوایل غروب در کنار صخره‌ها می‌چرند و برای خوردن برگ درختان روی دو پا می‌ایستند.  در فصل پاییز غذای بسیار می‌خورند و چاق و چله می‌شوند. به همین دلیل بهترین فصل برای شکار آنها پاییز است. پازن‌ها بین 12 تا 15 سال عمر می‌کنند. گرگ، پلنگ و یوز دشمنان طبیعی کل‌ها هستند اما پرندگان شکاری و کفتار هم ممکن است بزغاله‌ها را شکار کنند. 

کل ایرانی در حوزه وسیعی از جزیره کرت تا قفقاز، پاکستان، ترکمنستان و عربستان پراکنده است. در ایران در بیشتر مناطق کوهستانی و صخره‌ای این جانور را می‌توان مشاهده کرد. اما تله‌گذاری و شکار بی‌رویه سبب کاهش تعداد آنها در سال‌های اخیر شده و مثلاً جمعیت آنها در منطقه حفاظت‌شده بیستون کرمانشاه به‌طور کامل از بین رفته است. در حال حاضر، جمعیت کل ایرانی کمتر از 50 فرد در کشور برآورد شده است. در نقاطی مثل جنوب فارس، بوشهر و غرب کشور نیز نسل این جانور منقرض شده است. تعداد باقی‌مانده بیشتر در پارک ملی بختگان و پارک ملی بمو زندگی می‌کنند که تعدادشان بسیار اندک است. این گونه جانوری ایرانی امروزه در طبقه‌بندی آسیب‌پذیر VU فهرست سرخ IUCN قرار گرفته است. با توجه به این که پازن ایرانی طعمه بسیار مهمی برای جانوران گوشت‌خوار به شمار می‌آید، انقراض آنها می‌تواند خطری جدی برای دیگر گونه‌های جانوری باشد و نسل گوشت‌خواران را نیز در معرض خطر قرار خواهد داد.