آشنايي با موقعيت و پيشينه موزه
موزه مردم‌شناسي لرستان به عنوان يكي از غني‌ترين موزه‌هاي مردم‌شناسي كشور در صحن دوم قلعه فلك‌افلاك در مركز شهر خرمآباد قرار دارد. اين موزه پس از اولين موزه مردم‌شناسي لرستان كه در سالهاي 63-1354 به همت مركز مردم‌شناسي ايران و اداره فرهنگ و هنر وقت لرستان با عنوان «موزه مردم‌شناسي منطقه‌اي لرستان» در قلعه فلك‌الافلاك برپا بوده، دومين موزه مردم‌شناسي است كه در 28 ارديبهشت سال 1381 در همين مكان افتتاح و در سالهاي 83/84 نيز بخش‌هاي موسيقي و نان به آن اضافه گرديد. طراحي و اجراي موزه توسط مهندس بهنام سيف‌الهي و عليرضا فرزين انجام شده است. پيكره‌هاي قرار گرفته در صحنه‌ها با ابتكار ناصر هوشمند وزيري استاد برجسته مجسمه‌سازي كشور ساخته شده و اجراي ماكت‌ها و گردآوري برخي از اشياي آن را از استاد محمدحسين آزادبخت و آقاي حشمت آزادبخت انجام داده‌اند.
مكان موزه
قلعه تاريخي فلك‌افلاك با 5300 مترمربع مساحت، دو صحن، هشت برج، 300 جان‌پناه و چاهي به عمق 40 متر در بلنداي تپه‌اي باستاني در مركز شهر خرمآباد واقع گرديده است. براساس آثار و شواهد به دست آمده و آثاري نظير گرداب سنگي، پل شكسته، آسياب گبري و ديگر بقاياي شهر باستاني شاپور خواست، ساخت اوليه اين بناي شكوهمند تاريخي را به زمان شاپور اول ساساني نسبت مي‌دهند. وجود چشمه آب گلستان در دامنه اين اثر تاريخي و قرار گرفتن آن بر فراز تپه‌اي صخره‌اي- خاكي و همچنين اشراف همه سويه آن بر دره تاريخي خرمآباد از ويژگي‌هاي قابل تعمق اين بنا است. اين بناي ارزشمند در دوره‌هاي گوناگون به نام‌هاي دژ شاپور خواست، سابر خواست، قلعه خرمآباد، قلعه والي، قلعه دوازده برجي، دژ سياه، قلعه فلك‌الافلاك،؛ قلعه سپه خوانده يا نوشته شده است. در ايام گذتشه به عنوان دژ، خزانه، مقر حكومتي، پادگان نظامي و زندان سياسي از آن بهره‌برداري شده است و سرانجام در سال 1349 به عنوان يك اثر نفيس فرهنگي- تاريخي به شماره 883 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيد. در حال حاضر از اين مكان به عنوان موزه موقت مردم‌شناسي و باستانشناسي لرستان استفاده مي‌گردد.
بخش‌هاي موزه
موزه‌اي كه هم‌اكنون پذيراي بازديدكنندگان و علاقمندان است با مجموعه‌اي از صحنه‌هاي طراحي شده و اشياء مربوط به زندگي بومي مردم لرستان كه طي ساليان متمادي از مناطق روستايي، عشايري و شهري گردآوري شده‌اند، همراه با چيدماني متناسب با معماري داخلي اين بناي ارزشمند تاريخي در 12 بخش به نمايش گذارده شده است.
بخش 1- تولد، باورها و اعتقادات. روشنايي، كتابت، تعزيه، پوشاك سنتي زنان و مردان، كشاورزي، كولي‌ها، آهنگري + راهروي 1 (نمايشگاه عكس، طبيعت و مردم)
اين موزه با ويترين‌هاي مربوط به اشياي تولد باورها و اعتقادات و روشنايي آغاز مي‌گردد. اشيايي با باورهاي كهن نظير، طلسم‌ها، گژك (خرمهره‌ها)، آويزه‌هاي اسفن ديي (اسپند) قاب قرآن، ريش كل، پوپ خروس، سر كبك، گلوي گرگ، و انواع مهره‌هاي چشم زخم، چراغ گردسوز، لمپا، چراغ ميشي پيه‌سوز. ويترين ديگر مربوط به اين بخش اشياء مربوط به كتابت است كه عبارتند از: نكانومه (عقدنامه) قديمي، اسناد مالكيت، قلمدان، جوهردان، قلم‌ني، كتاب‌هاي قديمي: شيرين و فرهان، هزار و يك شب، شاهنامه، حيات المتقين و...
ويترين تعزيه و طلسمات با مجموعه‌اي از اشياي مربوط به شبيه‌خواني و رمالي مانند: كلاه‌خود، تن‌پوش، زره، سپر، شمشير، نسخ خطي شبيه‌خواني انواع تعويذها، دعاها و ويترين پوشاك سنتي مردان و زنان با مجموعه‌اي از انواع سرپوش و تن‌پوش‌هاي زنانه و مردانه مانند: كت، گل و ني، مي‌نا، لچك، كلآونمدي (كلاه)، زيورآلات، شال، ستره، چوغا، قوه، كلنجه، يل، سرداري، جومه (پيراهن)، جليسقه (جليقه)، آژيه (نوعي پاپوش سنتي) در اين سالن قرار گرفته‌اند.
در قسمت انتهايي فضاهاي جانبي اين سالن، صحنه‌هايي از فعاليت زن و مرد كولي (خراط)، كشاورزان و مرد آهنگر به نمايش گذارده شده است.
صحنه كولي‌ها:
زن و مرد كولي (خراط) در حال تهيه ابزار و وسايل كشاورزي نظير: شن (آشير)، كم (نوعي الك، غربال).
صحنه كشاورزي: مرد كشاورز با گاوآهني (دار و برگ) در حين شخم زدن زمين است و در گوشه ديگر آن مرد كشاورز سوار بر خرمن كوب سنتي (چون) در حال كوبيدن خرمن گندم ديده مي‌شود.
صحنه مرد آهنگر:
در كنار كوره‌اي قديمي چهره مرد آهنگر، در حالي كه پتك بر سندان مي‌كوبد در ميان مجموعه‌اي از دست ساخته‌هاي خود مانند: ابزار و يراق درهاي قديمي، لگام و ركاب اسب، انواع كركيت (دفتين) جلوه‌اي ديگر به اين مجموعه بخشيده است.
نمايشگاه عكس طبيعت و زندگي
در اين نمايشگاه مناظر بديعي از طبيعت و زنگي بومي مردم لرستان به نمايش گذاشته شده است. آبشارها، سرابها، چهر‌هاي بومي، كشاورزي سنتي، صنايع دستي و دامداري از موضوعات اين نمايشگاه هستند.
بخش 2- مراسم عروسي
همراه با نواي شورانگيز ساز و دهل كه در اين سالن به گوش مي‌رسد، صحنه‌هايي از مراسم بومي به نمايش گذارده شده است. صحنه آوردن عروس،سوار بر اسب تلميت شده (تزيين شده) و همراهي بستگان داماد (پا بيئي) و به پيشواز آمدن جمعي ديگر از خانواده داماد، صحنه رقص دسته جمعي مردان و زنان لر گرداگرد نوازندگان بومي، صحنه قرار گرفتن عروس و داماد در چيت جا (حجله‌گاه).
نمايشگاه عكس لرستان دوره قاجار
بيشترين عكسهاي مربوط به اين نمايشگاه مربوط به سران طوايف لر در دوره قاجار مي‌باشد. اين عكسها توسط عكاسان دارالخلافه قاجار در سالهاي 19-1318 هجري قمري، هنگامي كه مسعود ميرزا حاكم لرستان را همراهي مي‌كرده‌اند، گرفته شده است. نگاتيوهاي اين تصاوير هم‌اكنون در آلبوم خانه سلطنتي كاخ موزه گلستان نگهداري مي‌شود.
بخش 3- مشاغل سنتي، ظروف، جنگ‌افزارهاي بومي، زين و يراق اسب و سواركاري
مجموعه اشياء و صحنه‌هاي فعاليت حرفه‌اي، جلوه‌اي از فناوري‌هاي سنتي مردم لرستان را به نمايش گذارده است. در زير طاق نماهاي اين سالن كه يكي از وسيعترين فضاهاي داخلي قلعه است مجموعه‌اي از ظروف فلزي مخصوص پذيرايي از مهمانان، ابزار و يراق سوار كاري، جنگ افزارهاي بومي و صحنه‌هايي از پيكره پيشه‌وران سنتي نظير: مرد خراط در حال درست كردن وسايل چوبي و كار با گيره خراطي، مرد سراج در حال تهيه وسايل سوار كاري، مرد آژيه كه در حال آماده ساختن آژيه (نوعي پاپوش محلي) و مرد ورشوساز (زنده ياد استاد ميناگر) در حال چكش‌كاري ظروف ورشو ديده مي‌شود.
بخش 4- مراسم سوگواري (پُرس)
در لرستان سوگ و سوگواري رابه گويش لري پُرس pors و در گويش لكي پِرس pers مي‌گويند. اجراي سنتي اين مراسم گوشه‌هايي از شاهنامه را تداعي مي‌كند. در اين سالن همراه با نواي چمري‌ساز و دهل طنين غمگنانه مويه‌ها كه از سوز دل مادران به سوگ نشسته ايل برمي‌آيد، صحنه‌هايي از اين مارسم به نمايش گذارده شده است. مانند: علم‌هاي برافراشته سوگ، كتل نمودن (تزئين كردن) است متوفي، مردان پلاس‌پوش كه به نشانه‌ي همدردي تكه‌اي از سياه چادر را بر دوش خود حمايل كرده‌اند (دوار اكول كردن)، زنان خسته روي با گيس‌هاي بريده، همچنين عكس‌هايي از مراسم تاز taze (سوگواري عشاير چهار لنگ بختياري در مرگ عزيزي كه از دست رفته) و مراسم سوگواري ايام محرم خرمآباد از جمله موضوعاتي است كه در اين سالن ديده مي‌شود.
بخش 5- سنگ‌گورها
در گورستانهاي قديمي لرستان با تاثير از تنوع فرهنگ بومي سنگ‌گورهاي گوناگوني قابل مشاهده است. برد ممكي bardmamaki (سنگ پستاني) برد شير (سنگ شير)، ميل بالا سر، برد بالا سر از جمله سنگ گورهايي هستند كه قديمي‌ترين آنها (برد ممكي) مربوط به دوره سلجوقيان بوده نمونه‌هايي از آنها در اين موزه قابل مشاهده است. ابعاد شكل و نوع نقوش اين سنگ گورها متناسب با موقعيت اجتماعي افراد بوده است و سنگ گور مردان و زنان نيز متفاوت مي‌باشد. نقوش مربوط به مرداني كه در زمان حيات خود از جايگاه ويژه اجتماعي برخوردار بوده‌اند. عبارت است از مرد شكارچي و جنگ‌آور در حال تيراندازي و تاختن با اسب و ظروف مخصوص پذيرايي از مهمانان (آفتابه و لگن)، مردان مسلح، مهر و تسبيح و نقوش مربوط به زنان كه داراي ويژگي هاي كدبانويي، پاكيزگي و پاكي بوده‌اند عبارت است از: دار قالي‌بافي، قيچي، شانه دوطرفه، آيينه، پرنده، اسب و سوار.
بخش 6- سالن نمايش
در اين سالن با ايجاد امكانات صوتي و تصويري، فرصتي فراهم شده است تا بازديدكنندگان بتوانند با جلوه‌هايي ديگر از فرهنگ و تاريخ لرستان آشنا شوند.
بخش 7- موتابي
موتابي يا نخ‌ريسي، يكي از صنايع قديم لرستان است كه اكنون به دو شيوه تداوم دارد. موتابي با دوك (ديك) كه بيشتر زنان عشاير براي بافت سياه چادر (دوار) و چيت با بهره‌گيري از موي بز انجام مي‌دهند و ديگر موتابي با چرخ كه توسط استادكاراني در بازار قديمي بروجرد صورت مي‌پذيرد. صحنه‌هايي از اين دو شيوه موتابي در اين بخش قابل مشاهده مي‌باشد.
بخش 8- دست‌بافته‌هاي بومي
مجموعه صحنه‌هايي زنان بافنده لر و نمونه‌هاي به نمايش گذارده شده نشانگر نقش موثر زنان عشاير روستايي در خلق اين آثار است. از نقش ساده يك دوار dowar (سياه چادر) تا نقوش در هم تنيده يك هور آسمان hurasman (خورجين اسب) گستره‌اي از زنگ، نقش، فنون زندگي را به نمايش گذارده است.
گبه (قالي)، لي (گليم)، دوار (سياه چادر)، ماشته (جاجيم)، هور اسبو (خورجين اسب)، جل (روانداز چهار پايان)، خو آدو (نمكدان)، كشي (ريسمان پهن)، بَلَه تين (ريسمان كوتاه)، بوزينه (خورجين مخصوص حمل حبوبات)، ديك دو (جاي دوك نخ ريسي)، وچيت (چيغ)، بافته‌اي از ني و موي بز جهت محصور كردن اطراف سياه چادر از جمله دست‌بافته‌هايي است كه نمونه‌هايي از آنها همراه با كارگاه‌هاي واقعي و پيكره‌هاي انساني بافندگان آنها در اين سالن در معرض ديد علاقه‌مندان قرار گرفته‌اند.
بخش 9- مسكن عشاير (سياه چادر) و فعاليتهاي زنان روستايي و عشاير
در گوشه‌اي از اين سالن نمونه‌اي از يك سياه‌چادر منطقه هوميان كوهدشت كه در گويش محلي دوار (dowar) گفته مي‌شود در مقياس يك ششم با تمامي جزئيات، ابزار و وسايل زندگي عشاير برپا شده است. در قسمت ديگر آن همراه با آواي مشك‌زني پيكره‌هايي از زنان عشاير و روستايي كه نقش به سزاي اين زندگي را به عهده دارند، در حال انجام فعاليتهاي روزمره زندگي مانند: مشك‌زني، تهيه دوغ و كره، سبدبافي، بن ريسي (نخ ريسي)، حمل هيزم، تهيه خوراك و بچه‌داري ديده مي‌شود.
بخش 10- موسيقي لرستان
به گواه اشياي مكشوفه مفرغي لرستان و آواهاي به يادگار مانده مويه‌ها و رقص‌هاي بومي كه هنوز هم در ميان مردم اين سامان اجرا مي‌شود، موسيقي لرستان يكي از گنجينه‌هاي كهن موسيقي اقوام ايراني است. در اين بخش انواع سازهاي بومي لرستان نظير سرنا، كرنا، دهل، دوزله، بلور، كمانچه (تال)، تنبك (تمك) به نمايش گذاشته شده است. در ميان همين مجموعه تصاوير و پيكره‌هايي از اساتيد معاصر موسيقي لرستان نظير: زنده ياد عليرضا حسين‌خان، كمانچه‌نواز و بداهه‌خوان، امام قلي امامي (عزيزي) تنبور نواز، نجف علي ميرزايي كلام‌خوان و تنبور نواز اهل حق، شاه ميرزا مرادي سرنانواز شهير لرستاني كه در اواخر عمر پرثمرش از سوي جشنواره آوينيون فرانسه لقب مرواريد اقيانوس را گرفت، همت علي سالم كمانچه‌نواز و ترانه‌سرا، پيرولي كريمي كمانچه‌نواز خلاق، توجه هر بيننده‌اي را به خود جلب مي‌كند. بازديدكنندگان مي‌توانند براي آشنايي بيشتر با موسيقي لرستان از سيستم‌هاي صوتي و تصويري موجود در اين بخش بهره جويند.
بخش 11- شكار
در گذشته‌اي نه چندان دور، شكار و شكارگري يكي از شيوه‌هاي معيشت و نشاني از منزلت اجتماعي افراد در جوامع ايلي بوده است. به لحاظ محدوديت مكاني اين موزه براي به نمايش گذاردن تنوع شكار و شكارگري در لرستان، تنها نمونه‌اي از شيوه شكار كبك كه به وسيله ديي جومه dijoma (پرده‌اي رنگين) توسط شكارچي براي فريب دادن كبك‌ها در فصل زمستان به كار برده مي‌شود در معرض ديد علاقه‌مندان قرار گرفته است.
بخش 12- نان
تهيه خوارك به ويژه نان كه يكي از نيازهاي حياتي بشر است در فرهنگ بومي مردم لرستان تا پيش از دست‌يابي به تكنولوژي جديد از تنوع بسياري برخودار بوده است. از انواع نان‌هايي كه هنوز در برخي از نقاط دور افتاده روستايي و عشايري توسط اهالي پخته مي‌شود، مي‌توان نان تآويي towi (ساجي)، فطيره fatira، شلكينه، ناسكينه، نان كَلك (بلوط)، نان جو، نان تيري و ديگر نان‌هايي نظير: برساق، كليره و كلوا را كه به مناسبت ايام نوروز يا مسافرت‌هاي دور و پذيرايي از مهمان و مراسم عروسي مورد استفاده قرار مي‌گرفته را نام برد. در اين بخش نمونه‌هايي از فن‌آوريهاي تهيه نان مانند: آسياب آبي، آسياب دستي (بردگلو bardgelo، دسر- دس‌هر dasar)، شيوه‌هاي پخت نان تآويي و تيري به همراه ظروف مربوط به نگهداري غلات و پخت نان در معرض نمايش گذارده شده است.
