سوسن چلچراغ گیاه بینظیر و زیبایی است که تنها در ایران میروید. این گیاه از تیرۀ سوسن است و بین 50 تا 150 سانتمیتر ارتفاع دارد. سوسن چلچراغ از گیاهان بومی استانگیلان است و از جمله گونههای نادر و تماشایی جنگلهای هیرکانی به شمار میرود تا جایی که به آن «مروارید هیرکانی» میگویند. این جنگلها به دلیل قدمت بسیار زیادشان دربردارندۀ گونههای گیاهی و جانوری بسیار نادری در کل دنیا هستند که از جمله میراث و گنجینۀ ارزشمند طبیعی ایران به شمار میروند و باید در حفظ و حراست از آنها کوشید. نخستین رویشگاهی که برای این گیاه در سالهای نخست کشف شد، منطقۀ عمارلوی گیلان بود که از زمان کشف آن حدود نیم قرن میگذرد. اما پس از آن چندین رویشگاه دیگر برای این گیاه زیبا و کمیاب شناسایی شد. یکی از مناطقی که میتوان در آن سوسن چلچراغ را مشاهده کرد، منطقۀ داماش در استان گیلان است. در این نقطه سوسن چلچراغ در ماههای خاصی از سال و در مدت زمان کوتاهی میروید. این گونۀ زیبای گیاهی تا به امروز به غیر از ایران تنها در یکی از شهرهای جمهوری آذربایجان به نام لنکران دیده شده است. همچنین، در سالهای اخیر گزارشهای امیدوارکنندهای از کشف رویشگاههای دیگر سوسن چلچراغ از جمله منطقۀ دوهزار تنکابن و نیز نواحی بسیار محدودی در دو استان مازندران و اردبیل به گوش میرسد.
این گل در سال 1351 هجری شمسی توسط لدبوری، پروفسور فرانسوی، شناسایی شد و این نخستین گل ایرانی بود که در سال 1355 هجری شمسی در فهرست آثار ملی طبیعی ایران به ثبت رسید. نام علمی این گل برخاسته از نام کاشف آن است و به آن لیلیوم لدبوری Lilium Ledebourii میگویند. چیدن یا نابود کردن این گل جرم است. این گل زیبا هر سال اواخر خردادماه شکوفا میشود و این موضوع سبب شده تا همه ساله در آن زمان جشن سوسن چلچراغ در منطقه داماش گیلان برپا شود. در این منطقه از استان گیلان حدود 2000 نمونه از گل سوسن چلچراغ در ناحیۀ کوچکی از جنگلهای مخروبۀ راش و در ارتفاع 1700 تا 1900 متری دیده شده است. این منطقه اینک یک منطقۀ حفاظتشدۀ محیط زیستی است.
سوسن چلچراغ گیاهی بالارونده و چندگل است و وجه تسمیۀ آن شکل گلهایش است که به فرم لوستر یا چلچراغ با سر روبه پایین رشد میکنند. گلهای این گیاه سفید هستند و برخی از نمونههای آن بیش از 15 گل میدهد. در حالی که تعداد معمول گلها در این گونه بین 4 تا 10 گل است. سوسن چلچراغ یک گیاه علفی مقاوم است که پیاز گل زرد رنگ و بیضی شکل دارد و قطر آن به 5-7 سانتیمتر میرسد. برگهای این گیاه ایستاده به شکل عمودی هستند و موهای ظریفی روی لبههای این برگها به چشم میخورد. گلهای سوسن چلچراغ منظم و متقارن است. برگچۀ زیر گل نوک تیز است و گلها به ساق برگی حدود 13 سانتیمتری متصل میشود. شش گلبرگ مقام دارد که به حالت آویخته مانند تاج یا چلچراغ با قطر 4 تا 6 سانتیمتر شکل یافتهاند. این گل یکی از گونههای گیاهی نادر در جهان است و قدمت آن به دوران چهارم زمینشناسی میرسد و از منظر ژنتیکی از نوادر طبیعی جهان به شمار میرود. علاوه بر این که سوسن چلچراغ تکثیرگریز است و گرایشی به ازدیاد و تولید مثل ندارد. همین مسئله آن را بیش از پیش در خطر انقراض و نابودی قرار داده است.
گلدهی سوسن چلچراغ تنها دو تا سه هفته است و محیطبانان ایران بهصورت شبانهروزی از این گونۀ گیاهی نادر حراست و حفاظت میکنند. آفت این گیاه نوعی حشرۀ کوچک شبیه کفشدوزک است که محیطبانان با رصد مداوم این حشرات را جمعآوری و به دوردست منتقل میکنند. برای دیدن این گل زیبا در اواخر خرداد، معمولاً روز 30م خرداد، باید به منطقۀ داماش گیلان بروید و در جشن سوسن چلچراغ شرکت کنید.