قلعه ضحاک

قلعه ضحاک که در گویش بومی «نارین قلا» نیز خوانده می­شود، در ۲۰ کیلومتری جنوب خاوری شهرستان هشترود، درون بخش مرکزی، دهستان علی‌آباد و ۵ کیلومتری جنوب روستای عربلو در استان آذربایجان شرقی جای دارد.

این قلعه نخست در سال ۱۹۷۱ میلادی به دست یک گروه باستان­ شناسی آلمانی بررسی شد. از پژوهش ­ها و یافته­ های تاریخی بر می ­آید که قلعه ضحاک به دوران اشکانی و شاهنشاهی ساسانی باز می­ گردد.

دژ ضحاک در نوشتارهای تاریخی با نام‌های گوناگونی همچون «دژ اژدهاک»، «قیز قلعه‌سی»، «داش قلعه‌سی»، «باروآس»، «رویی‌دژ» و «قلعه گویی» نوشته شده ‌است. جدای از نشانه­ های کاربرد ارتشی دژ، گمان می ­رود که دژ ضحاک همانند دیگر نمونه­ های قلعه‌های «دختر» در فیروزآباد فارس و همچنین ارگ بم کرمان، یک پرستشگاه آناهیتایی و در پیوند با مهرپرستی باشد.

این دژ در دوران اسلامی و سده­ های میانه ششم و هفتم نیز آباد بوده و با آرمان­های اسماعیلی در بهره­ برداری از دژهای باستانی ایران سازگاری داشته است.

سراسر زمین قلعه ضحاک نزدیک به ۱۰ کیلومتر درازا و ۲ کیلومتر پهنا دارد. این قلعه از سه سو رو به پرتگاه دارد و دیوارهای آن کنده‌کاری شده است. گرچه امروزه از این دژ باستانی تنها یک چهارتاقی برجای مانده است، اما از بخش‌های گوناگونی در دژ ضحاک می ­توان نام برد؛ بخش‎هایی همچون تالار رایزنی، برج­های نیم ­استوانه دروازه، اتاق ­های بی آسمانه و اتاق ­های کوه­ کند، انبارهای سنگ، آب ‌انبار با تاقچه، آسیاب، تن­شویی، سنگ­ های رنگی، سفالینه­ ها و همچنین لوله­ های گِلی در هم چفت شونده به پهنای نیم متر که آب دژ را فراهم می­ کرده است.

چهارتاقی دژ ضحاک از جنس آجر و گچ است که از دوران پارتی بر جای مانده است. آجرهای این چهارتاقی چهارگوش ۳۲ در ۳۲ به بلندای ۱۰ سانتی‌ متر است. گرچه چهارتاقی قلعه ضحاک امروزه پوشش تاق و یکی از پایه ­های تاریخی خود را از دست داده است، این بخش ­ها بازسازی شده است.

در دژ ضحاک یک نگاره در بخشی به گستره 121 متر از‌ کلاغی که پنجه بر پشت گاوی می­ کشد، یافت شده است. کلاغ یا زاغ یکی از نمادهای میترا بوده است و گاه نیز در داستان­ های میترایی جانداری است که با کشتن آن گیاهان در جهان آفریده می ­شوند.

همچنین در کنار نگاره کلاغ و گاو، نگاره‌های دیگری مانند سرباز پارتی، سر چند شیر غران، ایزدبانو، مرد درون گل نیلوفر با پرتوهای خورشید نیز در روند کاوش­های باستان­ شناسی به دست آمده است.

در سال ­های گذشته بخش ­های گوناگونی برای آسانی دسترسی بازدیدکنندگان به این سازه تاریخی فراهم آمده است که از جمله آن‎ها می‎توان به پلکان در راه دسترسی به دروازه، پلکان سنگی در پیرامون، نرده نگهدرانده از پرتگاه ­ها در سه سو، پل فلزی بر روی رودخانه قرانقو و هم‌چنین موزه یافته ­های باستانی اشاره کرد.